“Hiệu ứng bùm”

Hồi tôi 10 tuổi (đang học lớp 3) được gia đình giao cho việc đi lấy rau lợn. Mùa đông, bèo tây (lục bình) cứng ngắc, lợn không muốn ăn nên tốn cám đành phải đi lấy rong “đuôi chó” tức là những bụi rong mọc dưới nước như đuôi con chó ở những ao sâu. Có những cây rong dài 40-50cm, lấy được rong đó về, non xanh lắm, lợn ăn mạnh, đỡ cám, bớt kêu. Ai mà nuôi lợn những năm người đói, lợn đói mới thấy thương những con vật này: chúng rét, lại đói nên réo suốt ngày, nhất là khi thấy bóng người. Người còn đói thì sao lợn no được, chúng chỉ có mỗi ngày vài nắm cám “càng” (cám giã trấu là chính), cám mịn thì đã dành cho người - nấu cháo cám ăn thay cơm.

Mà nhân đây cũng muốn nói thêm một chút về cái đói. Đói làm người ta thành bần tiện. Đói kéo theo rét thì càng dữ dội lắm. Đói-rét cộng hưởng, rét cái rét từ bên trong cộng với cái rét của không khí và gió tạo ra những cơn run rung lắc hết cỡ các cơ gân trên mặt, trên hàm, trên các khớp xương thớ thịt… Trong làng có một người hay ăn trộm vặt tên Th. Ông hàng xóm nhà tôi nói: “Ăn trộm là ai? Ăn trộm là ta, đói rét thì ta thành Th. cả thôi”. Người ta hay nói về cái đói thanh tao (hay thanh cao gì đó), nhưng có lẽ chắc gì người đó đã thực sự biết về cái đói. Đối diện với cái đói là đối diện với sự sinh tồn, đối diện với cái chết. Bản năng sống thức dậy tất cả các giác quan, tất cả những nỗ lực còn sót lại để tìm kiếm thức ăn: vì sự sống sót thì còn nghĩ đến đạo đức hay nhân phẩm khi trước mắt là cái chết?

Ấy thế mà tôi cũng thấy tiếc cho ai trên đời chưa từng biết đói là gì (!)

Đó là nói con người khi đói, trong cảnh nghèo đói mới thấy thương đồng loại và cũng mới thấy thương loài gia súc (trâu, bò, gà, vịt, chó, lợn, mèo) nuôi trong nhà. Tôi thấy sướng nhất là con vịt: khi mới ấp ra, vịt được cho ăn cơm, lớn lên được cho ăn thóc, ăn ngô và thường khi mùa gặt hái thì chúng được đưa đi chăn ngoài ruộng. Vịt có đời sống ngắn nhưng thường nuôi theo vụ nên chúng dường như không bị đói. Gà thì cơ bản cũng không đến nỗi vì nghèo cũng có cái chuồng che khi rét, nếu ít được cho ăn thì chúng cũng dễ kiếm những giun dế, côn trùng trong vườn. Trâu bò thì ăn cỏ nên chỉ cần có người đi chăn là được, mùa đông ít cỏ thì thêm chút rơm rạ hay khi đưa ra cồn bãi chúng gặm cả xương rồng hoặc nhổ cả rễ cỏ. Mèo thì ăn ít và chúng cũng tự kiếm được chuột. Khổ nhất là chó và lợn. Chó có nhiều bữa không được ăn gì, hoặc chỉ được ăn vỏ khoai, đầu sắn hay mẩu xương, liếm bát – những thứ trong bữa ăn con người không sử dụng được. Có nhiều con chó cả đời không có bữa no cho đến khi bị thịt. Lợn thì nuôi nhốt trong chuồng phụ thuộc hoàn toàn vào người. Cây chuối, bèo tây, rong rêu… băm nhỏ là thức ăn chính, nhưng cũng cần có cám chứ. Khỗ nỗi đói người thì có thóc đâu mà xay giã. Cám mịn thì người nấu cháo, còn “cám càng” thì dành cho chúng ăn. Kêu réo suốt ngày khi thấy bóng người đi qua. Tiếng réo rít của chúng não lắm, nhưng cuối buổi cũng chỉ được một rổ bèo các loại đổ vào máng và một nắm cám bốc trong tay xoa vào thức ăn làm mồi. Nó ngửi và chộp ăn chỗ nào có mùi cám rất nhanh, còn chỗ bèo thì lấy mũi ẩy ra tìm cám, vãi tung tóe ra chuồng. Sau thấy chẳng còn gì đành phải nhai cả bèo không cám, nhìn cám cảnh vô cùng.  

Lấy bèo nuôi lợn là công việc nhẹ nhất, mỗi ngày chỉ cần vài giờ là xong. Sau đó có thời gian rỗi đọc sách hoặc làm việc khác như câu tôm, đánh cù... Tôi ra bờ ao, nhìn rõ đám rong dưới nước nhưng trời rét quá, nếu lấy cái que sào dài để móc lên thì vừa lâu, lại vừa khó vì lấy được 1 mẻ rong lên thì nước đã đục ngầu không nhìn thấy nữa, các mẻ tiếp chỉ vu vơ có khi chẳng được mấy, mất công lắm. Cách nhanh nhất là cởi quần áo rồi lội xuống, nhổ ào ào một lúc là đủ cho “con réo” ở nhà ăn 1-2 ngày.

Tôi rón rén ngâm dần từng bộ phận xuống nước, ban đầu 2 chân, rồi lên đến đầu gối,… Trời thì gió rét, quần áo thì đã cởi bỏ hết, hoặc dò dẫm cho quen lạnh, hoặc “bùm” một cái, ào ào ra chỗ có rong để mò. Cái cảm giác tay phải quơ ngang đám rong, giũ bùn rồi chuyển rong sang tay trái để vơ tiếp, người ngập trong nước giá lạnh đến tận cổ, mồm mím chặt mà vẫn cầm cập 2 hàm răng đánh vào nhau. Chừng 15 phút thì đã được một đống ôm vào bờ, vơ vội quần áo mặc vào rồi gánh 2 rổ rong về bờ ao nhà rửa lại. Cái lạnh đã bớt đi vì sự vận động mạnh và vội vàng, nhưng sau thì cái rét từ bên trong mới sầm sập tạo ra cơn run rẩy, có khi phải vào ngay bếp đốt 1 nắm rơm hơ lửa cho đỡ cóng.

Sau nhiều lần thử, tôi thấy cách “bùm” là tốt nhất. Cởi thật nhanh quần áo, “bùm” ra thật nhanh chỗ rong, vơ lấy vơ để lôi vào bờ… “Bùm” thì nói dễ nhưng làm thì kinh hãi lắm: gan dạ mới dám, lạnh cứng người, tê đến các đốt xương, cóng tay cóng chân. Nhưng thà “bùm” cho xong vì đằng nào mà chả cóng?

Sau này tôi tự gọi đó là “hiệu ứng bùm” và mỗi khi có tình huống phải làm thì cứ “bùm” mà áp dụng thôi. Chống cái sợ nhanh nhất là “bùm”. Chẳng hạn khi học đại học, lớp chọn người vào thi vấn đáp trước, tôi vần A, thế là hay được gọi vào “bùm”. Khi phải phát biểu trước đám đông, thế là tôi xung phong “bùm”. Khi phải đi công tác đến chỗ vất vả, tôi “bùm”…

“Bùm” có cái hay là nhanh hết sợ, nhưng đôi khi thiệt thòi lắm: thi vấn đáp lúc đầu không bao giờ được điểm cao nhất, các thầy giáo hỏi kĩ những người mới, các vị thi sau sướng nhất (hoặc cũng khổ nhất) vì về sau các thầy chán rồi nên hỏi nhanh, nhưng họ lại cũng khổ nhất thì phải chờ đợi nỗi sợ đến nhiều nhất. Khi phát biểu trước thì không được tổng hợp các ý kiến của người khác (hay không dựa theo được) nên chỉ nói được những gì mình có. Khi xung phong đi công việc có thể là những việc khó làm nhất... Tôi “bùm” một cái, xong hết sợ để còn nhìn thiên hạ “chết và chờ chết”, cũng sướng lắm thay!