Nghĩ về một trường phái khoa học

 

Lúc còn đi làm ở trường đại học, tôi đã từng có ước mơ Bộ môn có được một trường phái khoa học với mô hình GS đứng đầu, dưới có các PGS, dưới nữa có các TS, rồi các NCS TS, NCS ThS và các nhóm NCKH của sinh viên theo định hướng nghiên cứu của Bộ môn. Đại loại là mô hình một Bộ môn của một trường ĐH trên lớn thế giới có sự phát triển của các nghiên cứu đầu ngành. May mà mình chẳng làm nên trò trống gì, rồi đổ hết cho mọi thứ đều không có “điều kiện”…

Nghe ra có lí vì giấc mơ đó là một trường phái nghiên cứu khoa học có người đứng đầu (đầu đàn) luôn xưng danh là “sư phụ” và có các thế hệ “đệ tử” nối gót đồng tình phát triển trường phái lâu dài, thúc đẩy sự cố kết cùng nỗ lực nghiên cứu một định hướng được người đầu đàn gây dựng. Người đứng đầu xứng đáng chức danh GS để tạo ra một trường phái nghiên cứu độc lập, cạnh tranh và thách thức với các nhóm nghiên cứu khác đương thời và bất đương thời. Sự khác biệt đó tạo nên các thương hiệu trong khoa học, tạo nên các giải thưởng gắn với tên tuổi các trường ĐH và quốc gia.

Sau này tôi nghĩ lại những mô hình này có lẽ không cần thiết lắm và thậm chí không nên có. Thứ nhất vì mô hình “sư phụ” và “đệ tử” tạo ra sự lệ thuộc với nhau khi các thế hệ gia nhập sau “bị hiến thân” cho sự nghiệp của người đi trước. Các tầng lớp “đệ tử” bị lệ thuộc không còn dám sáng tạo hơn người đi trước, cứ theo lối người đi trước để làm đông đảo đội ngũ, để phát triển các râu ria như kiểu “vẽ thêm râu cho mèo”.

Thứ hai, liên hệ đến sự phát triển và tồn tại trong tự nhiên cho thấy những mô hình “đầu đàn” đều có vấn đề nghiêm trọng. Con đầu đàn chịu trách nhiệm bảo vệ đàn: nòi giống, lãnh thổ, nguồn thức ăn… trong sự cạnh tranh khốc liệt với các nhóm khác cùng loài và khác loài. Nghiêm trọng hơn là các thế hệ kế sau khi đang độ khỏe nhất, nhiều năng lượng nhất thì lại không có được sức giải phóng mà luôn bị kìm hãm bởi luật hà khắc nhất của nhóm: không thể kết đôi với con khác ở nhóm khác (vì tìm đôi ở nhóm khác thì bị nhóm khác đánh chặn bảo vệ), càng không thể kết đôi với anh chị em cùng nhóm, vì con đầu đàn giữ “đặc quyền” giao phối với tất cả các thế hệ giống cái trong nhóm. Vợ con đầu đàn (buồn thay và ghê tởm thay) lại chính là con, là cháu, là chắt… của chính nó. Các thế hệ con đực sau chỉ chờ cơ hội khi con đầu đàn suy yếu thì tìm cách kết liễu nó để lên thay và rồi lại độc quyền chiếm giữ lãnh thổ và “tài sản” của nhóm mình (khi đó vợ của con đầu đàn lại thành vợ của đứa con/đứa cháu chiếm ngôi). Có 2 nguy cơ dẫn đến tất yếu diệt vong: a/ sự cận huyết trong tạo giống di truyền; b/ Sự co cụm tranh giành cuộc sống với tài nguyên ngày càng khan hiếm. Ngày nay, nhìn trong tự nhiên các mô hình đầu đàn nổi tiếng như sư tử, voọc, gấu, báo… đều hầu hết chỉ còn trong các khu bảo tồn để cố sinh sống thêm một số thời gian nữa nhờ bàn tay cứu hộ của con người.

Một chuyện khác có tính xã hội hơn tự nhiên: khi một tộc người tìm cách sống trong mô hình co cụm không giao lưu xã hội cũng tất yếu dẫn đến chuyện đáng lo ngại: nguồn gen thoái hóa khi di truyền các thế hệ trên nền tảng cận huyết. Nhìn đám trẻ tộc H’mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta đều hao hao như nhau với khuôn mặt đờ đẫn, bàng bạc, trảng trẹt, thiếu hồn sống linh hoạt mà thấy buồn thay cho tương lai của chúng. Cả một làng hôn phối cùng tộc, cả một tộc hôn phối cùng loài (gen) làm sao có được sự phát triển ưu thế lai trong tiến hóa khi các gen trội tất nhiên mạnh mẽ di truyền cho các thế hệ sau. Đáng suy ngẫm lắm chứ!

Rõ ràng nếu có chăng sự tồn tại của một trường phái thì nên nhớ rằng tính lâu dài của trường phái là vô nghĩa vì sự cạnh tranh trong khoa học cũng như trong tự nhiên phải đi đến sự phá vỡ các trường phái khi chúng không còn tiên phong khoa học.