LÀM NHỮNG GÌ MÌNH THÍCH, MÌNH VUI: tháng 9 2025

Chủ Nhật, tháng 9 21, 2025

Ông nội tôi – vị Tộc trưởng Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm

Nhân 86 năm ngày mất ông nội tôi 28/7/1939 (Kỉ Mão) - 28/7/2015 (Ất Tỵ). Các tư liệu được trích tại Phúc Ấm Lê Hữu tộc tôi đã viết 2021

1. Thông tin trang phả

1.1 Nguyên văn

Trang phả của ông và dịch nguyên văn

1.2 Dịch nghĩa

Tộc trưởng Đời Thứ tám Lê Hữu Đát, tên tự là Đạt, sinh năm Quý Mùi, mất 28-7 Kỷ Mão.

Vợ là Nguyễn Thị Trạc, sinh năm Canh Thìn, mất 1-11 năm Đinh Sửu.

Sinh hạ 3 trai 2 gái:

1/ Lê Hữu Nhạn, trưởng nam, sinh 4 tháng Giêng năm Ất Tỵ.

2/ Lê Thị Vị, sinh năm Mậu Thân.

3/ Lê Hữu Chế, sinh 20-10 năm Đinh Tỵ.

4/ Lê Thị Vệ sinh năm Canh Thân.

5/ Lê Hữu Độ, sinh 10-3 Giáp Tý.

2. Phân tích, bổ sung và cập nhật thông tin

2.1 Nhận xét chung

Thông tin từ các con ông: Ông tầm thước vừa phải, nhanh nhẹn, thông minh, khéo léo, xã giao rộng. Về cuộc sống: biết lo liệu kinh tế gia đình (phát triển nhà cửa, ruộng đất, trâu bò...), biết nuôi dạy con cái. Về Dòng họ: chăm lo công việc với vai Tộc trưởng, xây dựng định hướng phát triển Dòng họ lâu dài. Về kiến thức: biết chữ Hán Nôm, ham hiểu biết, yêu thơ phú, biết thưởng thức giá trị cuộc sống.

Ông là người thành đạt trong nhiều phương diện cuộc sống, được cộng đồng và chức sắc địa phương tín nhiệm, mến mộ, kế thừa và phát huy được những giá trị đời trước để lại... Quan niệm sống của ông (biểu thị trong tư tưởng Lời Tựa ở cuốn phả, bài Di huấn và những chữ ghi trong Từ đường) cho thấy ông có kiến thức hiểu biết sâu rộng về giáo lý đạo Nho, đề cao đạo đức, tinh thần người quân tử, thấu hiểu thân phận kiếp người, ca ngợi sự nhàn tản, yên phận trong thưởng thức cuộc sống.

Xét trong các vị Tộc trưởng, ông là một trong những vị thành công nhất về cuộc sống, về phát triển gia đình, Dòng họ. Ông đã hoàn thành khá trọn vẹn những dự định xây dựng Dòng họ như tôn tạo mộ phần, xây dựng Từ đường, biên tập Tộc phả, tạo cơ sở vững chắc cho con cháu đời sau.

2.2 Phân tích các chi tiết trang phả

2.2.1 Phần thông tin

Đây là trang phả đầy đủ nhất so với các đời trước (do người viết phả tự viết về đời mình). Một số điểm đáng chú ý:

- Tra cứu sang dương lịch cho thấy ông Đát sinh 1883, mất ngày 11-9-1939; Bà Trạc sinh 1880, mất 3-12-1937; Ông Nhạn sinh 7-2-1905; Bà Vị sinh 1908; Ông Chế sinh 4-12-1917; Bà Vệ sinh 1920 và ông Độ sinh 13-4-1924. Người viết phả mất 1939, do đó đương nhiên ngày mất được viết thêm sau này.

- Vì phản ánh thông tin đương thời nên đã ghi được năm sinh, năm mất của ông/bà, năm sinh của 5 người con (riêng các con trai ghi được cả ngày sinh). Chính ông chọn tên tự cho mình trong phả, tên hiệu cho vợ trong bia (chứ không phải do đời sau suy tôn).

- Ông là thứ nam, giữ vai Tộc trưởng khi trưởng nam (ông Thụ) chỉ sinh 1 con gái và mất sớm. Cha mẹ ông sinh 5 gái 2 trai, nhưng 5 trong 7 người con mất sớm, chỉ còn chị gái ông (bà Hênh) và ông.

Vợ ông tên Trạc, họ Nguyễn[1] cùng thôn. Bà sinh 1880, mất 1937, hưởng thọ 58 tuổi. Sinh thời bà hiền lành, thương chồng con, chăm sóc các con cẩn thận nên cả 5 con đều khỏe mạnh, ít đau ốm. Khi chồng chăm lo việc Dòng họ, việc xây cất nhà cửa, tôn tạo mồ mả thì bà chăm lo việc đồng áng, nội trợ. Ông thường xuyên có khách bàn luận thời cuộc, thơ phú, đánh bài tổ tôm... thì bà lo trầu nước phục vụ chu đáo. Bà được ca ngợi là người bà, người vợ, người mẹ hiếu thảo, tốt bụng, thương người nghèo khó (đương thời gia đình có nhiều người đến xin giúp việc, vay mượn lúc giáp hạt...). Ông Đát đã dành cho bà nhiều tình cảm quý trọng về người vợ hiền thảo. Việc ông lập cho bà một tấm bia mộ rất đẹp chứng tỏ bà được ngưỡng mộ trong lòng ông. Bia có hình dáng rất đẹp, có tai bia, các chữ trên bia rất nghiêm trang và đầy đủ, được cho là một trong những tấm bia trình bày cẩn thận, chu đáo nhất lúc bấy giờ.

Các chữ trong bia mộ bà: Đệ Bát đại, Tỷ Nguyễn Lệnh thị hiệu Từ Trạc chi mộ. Bên phải ghi: Canh Thìn, hưởng linh ngũ thập bát tuế. Bên trái ghi: Tốt Đinh Sửu, thập nhất nguyệt sơ nhất nhật kỵ.

Dịch nghĩa: Đây là ngôi mộ bà vợ là Nguyễn Lệnh thị hiệu là Từ Trạc thuộc Đời Thứ 8. Sinh năm Canh Thìn, hưởng thọ 58 tuổi. Mất ngày 1-11 năm Đinh Sửu. Chữ Tỷ trong bia hàm ý người chồng lập bia cho vợ. Năm Canh Thìn tức 1880, năm Đinh Sửu tức 1937. Chữ Lệnh thị hàm ý ông ca ngợi gia thế nhạc phụ, suy tôn vợ được giáo dục, có đạo đức, hiểu biết thời thế.

Cha mẹ bà Trạc sinh được 5 con, 3 gái 2 trai. Bà Trạc là con gái đầu, tiếp đến bà (không ai còn nhớ tên) đẻ ra bà Quyênh ở cùng xóm (Bà Quyênh sinh ra Nênh, Phúc...). Sau đó là 2 con trai: trai lớn tên Vũ đẻ ra ông Luần (Ông Luần đẻ ra Luần/Thành/Công), trai thứ tên Văn đẻ ra ông Song (ông Song đẻ ra Thuyên/...). Con gái út (tên không ai còn nhớ), đẻ ra bà Vị lấy ông Cảo (ông/bà Cảo – Vị sinh ra Thái/ Hòa/ Thế/ Thuận/ Mận/ Mơ). Các vị này đều ở cùng làng, con cháu các vị còn nhiều người đang sống ở làng Phúc Ấm. Cho đến nay chúng tôi vẫn còn giữ tục gửi Tết cho chú Công[2] hàng năm.

- Nhờ ghi rõ năm sinh nên biết rõ: Ông sinh 1883, bà sinh 1880 (bà nhiều hơn ông 3 tuổi, hợp với phong tục tập quán địa phương). Con đầu lòng sinh khi ông 22 tuổi, bà 25 tuổi. Con út sinh khi ông 41 tuổi, bà 44 tuổi cho thấy ông/bà có con đầu cũng không sớm (đương thời nam lấy vợ lúc 15-16 tuổi) và tuổi sinh con út đối với bà có thể hơi muộn. Con đầu và con út cách nhau 19 năm.

- Các con ông/bà sinh xen kẽ nam nữ: Lê Hữu Nhạn – 1905, Lê Thị Vị – 1908, Lê Hữu Chế – 1917, Lê Thị Vệ – 1920, Lê Hữu Độ – 1924. Mỗi lần sinh cách nhau 3-4 năm là phù hợp với điều kiện sống và sinh đẻ, trừ trường hợp ông Chế sinh cách bà Vị 9 năm, có thể do rủi ro thai sản (1-2 lần) cũng là chuyện phổ biến ở địa phương thời bấy giờ.

2.2.2 Về ý nghĩa đặt tên gọi

Trang phả ghi đầy đủ tên tục: nam lấy họ + đệm là Lê Hữu, nữ lấy họ + đệm là Lê Thị đối với các con, Nguyễn Thị đối với vợ. Đây là cách ghi người sống trong phả chứng tỏ sự khác biệt so với một số địa phương phía Bắc[3].

- Tên (tục) của ông là Đát (妲) có bộ nữ (女) cạnh chữ đán (旦) (Đán: buổi sáng sớm, ban đầu – người con gái buổi sáng - mang nghĩa thanh xuân, thể hiện sự đương thì đẹp đẽ). Ông đặt cho mình tên tự là Đạt[4] (逹) mang ý nghĩa thông đạt, tiến đạt, đạt tới được sự "tư thông bát đạt" – (thông suốt 4 phương tám hướng), ngụ ý cho rằng mình đã đạt được những ước muốn trong đời...

- Tên các con ông gọi âm địa phương là Nhợn hay Nhận – Vơợ – Chế – Vêệ – Đụa[5], theo nghĩa Hán là Nhạn – Vị – Chế – Vệ – Độ. Nhạn[6] (鴈) là con chim nhạn, mang nghĩa anh cả, giữ vị trí, trật tự trong nhà... Vị[7] (位) có nghĩa sự tôn kính, địa vị; Chế[8] (制) mang nghĩa phép tắc; Vệ (衞) mang nghĩa bảo vệ; Độ[9] (度) mang nghĩa mức độ, giữ phép (gia giáo). Nhạn – Vị – Chế – Vệ – Độ khẳng định vị trí "đầu đàn" của trưởng nam, địa vị từng người con, được (chế) sinh ra, được bảo vệ nuôi nấng cẩn thận, giữ mức độ, cần thiết trong gia đình.

Việc ông tự đặt cho mình tên tự là Đạt và tên cho các con như trên cho thấy sự thông tuệ, sáng suốt, có ý đồ rõ ràng của ông. Cũng có thể chính ông đã đặt tên Đồ (tức Lê Hữu Đỗ) cho cháu đích tôn.

Khi ông/bà mất, 2 trai lớn đã thành gia thất, có nơi ở riêng, 2 gái đã gả chồng, trai út mới 15 tuổi chưa lấy vợ, nhưng cũng đã được chuẩn bị sẵn nơi ở riêng khi lấy vợ. Ông bà có cuộc sống gia đạo đủ đầy, có phúc hưởng thọ[10], cả 5 con sinh ra đều khỏe mạnh, được dạy dỗ học hành tốt...

2.3 Thông tin các con gái

- Bà Lê Thị Vị (sinh 1908, mất ngày 5-9 Nhâm Thân, tức 30-9-1992) được gả cho ông Trị họ Nguyễn Hữu cùng thôn. Ông Nguyễn Hữu Trị (sinh 1902, mất 22-9-Quý Hợi, tức 17-10-1983) là con rể đã giúp làm Từ đường Dòng họ. Mộ ông/bà hiện nay đang được an táng tại Cồn Chè. Ông/bà Trị - Vị có 5 con (3 con gái 2 con trai) tên là Quẩng(Trăm)/Lơn(Sơn)/Đàn/Cảng/Ngãi. Bà Trăm, Ông Sơn, Bà Đàn đều là giáo viên phổ thông (nay đã mất). Ông Cảng trước khi nghỉ hưu là Thiếu tướng, tiến sĩ ngành tài chính học tại Liên Xô – Cục trưởng Cục Tài chính, Bộ Quốc phòng, Đại biểu Quốc hội khóa XI. Ông khai sinh 25-8-1945, nay đang sống tại Hà Nội. Bà Ngãi tốt nghiệp Đại học Tài chính, công tác tại Bộ Nông nghiệp trước khi nghỉ hưu, nay đang sống ở Hà Nội. Gia đình bà Vị có gia đạo tốt, con cái được nuôi dạy tốt, thành đạt. Ông bà rất thương quý bên ngoại, đùm bọc chia sẻ tình cảm, vật chất rất tận tâm với cả 5 anh em bên vợ. Ngày nay nhiều con cháu của ông bà đang sinh sống và công tác tại nhiều thành phố lớn trong nước.

- Bà Lê Thị Vệ[11] (sinh 1920, mất ngày 9-Chạp năm Kỷ Sửu, tức 23-1-2010) được gả cho ông Khuơ (Khoa) họ Lê Quang cùng làng. Dòng họ Lê Quang thời Nguyễn có vị Lê Quang Liệu từng giữ chức Phó lãnh binh tỉnh Quảng Trị, trước có ngôi mộ đá rất lớn tại Xóm Ninh, mộ đã bị phá hủy những năm 1960. Ông Khuơ người tầm thước, chậm rãi, hiền rất lành, chăm chỉ, cần cù và tiết kiệm. Ông bà sống đức độ, có lòng hiếu thảo, quan tâm tới mọi người nên được xóm làng thương quý. Ông Khuơ biết chữ Hán (chúng tôi đã nhờ ông đọc và tìm được mộ ông Đát). Trong những lúc khó khăn, ông bà đã đùm bọc, chia sẻ với cả 5 anh em bên vợ rất thân tình và mẫu mực.

Ông Khuơ mất năm 1996, mộ ông bà đang được an táng tại địa phương. Ông/bà có con trai duy nhất tên Lê Quang Tiến (sinh 1954) trước khi nghỉ hưu là Hiệu trưởng trường Trung học cơ sở xã Đồng Tiến, nay đang sống tại thôn Phúc Ấm 2.

2.3 Thông tin mộ phần

Nay mộ ông Đát đang ở Cồn Nguộc, mộ bà đã quy tập về Khu mộ Dòng họ ở Cồn Chè.

3. Niên đại, bối cảnh xã hội

Ông sinh 1883, mất 1939, là thời kỳ có nhiều sự kiện liên quan đến địa phương:

- Sự khủng hoảng Vương triều Nguyễn: ông sống trong 10 triều đại Vua từ Tự Đức (1883) – Bảo Đại (1945)[12]. Tuy nhiên, phần lớn không ảnh hưởng đến cuộc đời ông vì các sự kiện đó xảy ra chủ yếu lúc ông còn nhỏ.

- Người Pháp đánh chiếm Huế (1885); Phong trào Văn Thân (1864 – 1885); Phong trào Cần Vương (1885 – 1896): các sự kiện trên gây ra nhiều ảnh hưởng đến địa phương, nhưng chủ yếu khi ông còn nhỏ.

- Phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh (1930) và hoạt động của các tổ chức cách mạng Việt Nam khi đó chưa gây ra các tác động lớn ở địa phương.

- Một số thay đổi khác: Hệ thống đập Bái Thượng (1920-1928) đi vào hoạt động; một số người trong làng đi đồn điền cao su miền Nam, một số đi dân công, đi lính qua Lào, Pháp...

Thời kỳ ông sống tuy có nhiều biến cố chính trị, xã hội lớn nhưng may mắn thay, tình hình địa phương khá ổn định, an toàn và có nhiều cơ hội phát triển kinh tế.

4. Những giá trị đóng góp của vị Tộc trưởng

4.1 Quan hệ xã hội và nhận thức

Nhờ có học vấn nên ông giao du rộng, có ảnh hưởng xã hội nhất định trong quê hương. Ông giữ được quan hệ tốt đẹp với các chức sắc địa phương và cộng đồng, nhất là các giá trị được gây dựng từ thời Tộc trưởng Phúc Vinh. Tại tư gia vẫn là nơi tụ họp của những người có địa vị, có học vấn ở làng để đàm đạo về cuộc sống, thơ phú, về những thú vui nhàn tản khi về già. Ông để lại nhiều di sản quý, tư tưởng của ông trong di sản cho thấy ông hiểu biết về cuộc đời, về nhân tình thế thái, về tôn trọng truyền thống, về cảm nhận giá trị sống, về tư duy văn hóa, tiếp thu cái mới rất đáng kính phục.

4.2 Phát triển Dòng họ

Có thể nói đây là thời kỳ địa phương khá bình yên và ông có điều kiện kinh tế tương đối ổn định và có tích lũy. Vì thế Tộc trưởng Lê Hữu Đát đã có điều kiện phát triển Dòng họ về nhiều mặt và là một trong những vị có công nhất trong 10 vị Tộc trưởng của Dòng họ:

- Về xây dựng Từ đường: Các năm từ 1917-1937, Từ đường đã được xây dựng và hoàn thiện 3 lần: lần 1 năm 1917 khi ông 34 tuổi; lần 2 năm 1929 khi ông 46 tuổi và lần hoàn thiện 1937 khi ông 54 tuổi. Cho đến nay, Từ đường vẫn là nơi tụ tập hàng năm như ý nguyện đương thời của ông.

- Về tôn tạo Khu mộ Dòng họ: ông đã tổ chức tu tạo và lập bia cho nhiều ngôi mộ quan trọng, nhờ đó lưu giữ được giá trị tư liệu cho đến ngày nay.

- Về biên tập phả: ông đã có công lớn trong biên tập bộ phả, nhờ đó lưu giữ được văn bản Hán Nôm rất có giá trị cho Dòng họ.

Ông đã khẳng định sự thành công với vai trò vị Tộc trưởng, vai trò người ông, người cha, người chồng, đã để lại tấm gương sáng và nhiều tư liệu quý cho đời sau. Ông đã sống một đời cần mẫn, chăm chỉ, nỗ lực và nhờ may mắn nên cuộc đời ông khá viên mãn.

4.3 Phát triển gia đình

Ông/bà đã tậu được thêm ruộng đất, trâu bò, mở mang thổ cư, xây thêm nhà cho trai thứ (nhà ông Lê Hữu Chế). Khu thổ trạch của gia đình khá tươm tất, đàng hoàng. Trước khi mất, ông để lại cho gia đình hơn 3 mẫu ruộng (mẫu Trung bộ 5000 m²) và 3 trâu, bò.

Ông/bà đã dựng vợ, gả chồng cho 4 con (2 trai và 2 gái). Các con trai đều có nhà ngói, sân gạch đàng hoàng. Ông Chế được cất riêng một ngôi nhà đẹp, khá tân kỳ thời bấy giờ[13] (không phải nhà kiểu gỗ lim nhiều cột truyền thống mà 2 quá giang lim dài gác tường gạch đã trốn được tới 3 hàng cột nên không gian nhà rất thoáng rộng). Trai út (ông Lê Hữu Đụa) chưa có vợ khi ông Đát mất, nhưng căn nhà ngang được coi như dành sẵn cho con út khi lấy vợ.

- Về tinh thần, văn hóa: Các con trai đều biết chữ Hán Nôm và biết chữ quốc ngữ. Các con trai đều được dạy học thuộc bài do ông sáng tác có tính di huấn và những bài thơ phú do ông chọn ra. Các con trai đều biết chơi bài tổ tôm (thú chơi sang trong quê bấy giờ).

5. Giá trị di sản

5.1 Nâng tầm giá trị di sản của Dòng họ

Các di sản của ông để lại rất có giá trị, là cơ sở để biên tập Tộc phả lần này, gồm:

- Biên tập phả (có đến 12 đời) cẩn thận, nhiều thông tin. Đặc biệt Lời Tựa giới thiệu phả có giá trị tổng kết và ý nghĩa sâu sắc trong giáo dục gia đình và Dòng họ.

- Từ đường được tu bổ hoàn thiện liên tục 3 lần. Tuy Từ đường vẫn là nơi ở của Tộc trưởng nhưng có giá trị quy tụ Dòng họ lâu dài. Các chữ viết ở các trang trí trong nhà thờ đã nêu được ý nghĩa nhân văn, truyền thống và nâng tầm phát triển Dòng họ trong các đời sau.

- Lập bia và tu tạo một số ngôi mộ quan trọng: Bia mộ các vị Khởi Tổ ở Cồn Nguộc ghi rõ được tu tạo năm Ất Sửu (tức 1925), bia mộ vị Tộc trưởng Đời Thứ 4 ở Mả Buồn làm rõ danh tính cụ Phúc Huy cùng với tư liệu trong phả, bia mộ Bà Cô Tổ ở Cồn Nguộc, bia mộ bà Trạc (vợ ông) mất 1937, bia ông Thủy... Bia các vị Khởi Tổ còn rất rõ nét, bia mộ bà Trạc, bia mộ ông Thủy được khắc đẹp, rõ ràng. Bia mộ cụ Tộc trưởng Đời Thứ 4 còn ghi rõ danh hiệu theo trang phả, bia mộ Bà Cô Tổ còn rất rõ chữ và kỵ nhật.

5.2 Tranh thủ điều kiện cho con học hành

Vào những năm 1910-1917, điều kiện kinh tế gia đình tuy không khó khăn lắm nhưng thiếu nhân lực nên trai trưởng lấy vợ sớm, ít có điều kiện đi học. Khi biết con ông có khả năng tiếp thu tốt, ông đã tìm cách gửi con học (kiểu học "ké") tại nhà ông đồ trong thôn (là bạn ông). Chuyện truyền ngôn rằng con ông một hôm đến giúp việc nhà thầy đồ đã biết nhắc bài cho một bạn đang học trong sân. Thấy vậy, ông đồ chú ý và biết con ông đã "học lỏm" trong lúc giúp việc. Biết chuyện, ông đã cho con đến xin học (như một kiểu học không chính thức), nhờ đó con ông biết chữ Hán Nôm cơ bản[14].

5.3 Truyền cho thế hệ sau bằng cách dạy con học thuộc

Các con trai ông đều thuộc những bài như Di huấn, bài "Quân tử vu dịch"[15]... Đây là cách hướng con cháu đến các giá trị đạo đức tinh thần.

6. Những điểm chưa khảo cứu được

- Tư liệu dựng phả: Dòng họ có nhiều vị Tộc trưởng có học vấn, có ảnh hưởng xã hội và cộng đồng, tất nhiên luôn biết tôn trọng truyền thống, giữ gìn thông tin Dòng họ. Trong biên tập phả ông đã nói rõ ý "vãng tích tàn biên lai kim thế nan dĩ..." và đã "tự lẫm tinh thần cánh tu hệ phổ sử". Điều đó cho thấy chắc chắn 2 điểm: i/ Ông đã biên tập dựa trên các tư liệu đã có từ các đời trước để lại; ii/ ông đã tu chỉnh (cập nhật, bổ sung) trên cơ sở cố gắng tự lực để con cháu hiểu được trật tự thế thứ... Rất tiếc ông không nói rõ sự tu chỉnh này đã dựa trên những tư liệu được ghi chép từ những vị Tộc trưởng nào?

- Việc ông biên tập chi tiết phả cho cả Dòng họ (có tới trên 100 vị), trực hệ cũng như bàng hệ đều nêu được thông tin chính (tên tự/hiệu, ngày giỗ, nơi táng). Các thông tin này bảo đảm cơ sở định danh cơ bản các vị Tiên tổ để thế hệ sau tưởng niệm người đã khuất (xướng tên khi tế lễ, ngôi thứ người chủ tế, lấy đúng ngày cúng tế, điểm tảo mộ...). Một số thông tin không rõ về phần mộ khi các đời đã quá vãng là khó tránh khỏi trong biên tập. Tuy nhiên trường hợp bà Nguyễn Thị Cải không có thông tin mộ phần là điều băn khoăn lớn: bà là mẹ của người biên tập phả. Phải chăng có liên quan đến sự thất lạc mộ hay lý do tín ngưỡng gì đó để cần phải giữ kín thông tin này?

- Về bia: bia ông Thủy là bác ruột ông Đát. Bia đã ghi rõ tên tự là Thuần Thủy, phả ghi rõ tên tự là Tảo Thủy. Điều đó chứng tỏ ông Thủy mất sớm khi chưa có vợ. Nhưng bia ghi rõ chữ khảo có nghĩa người lập bia là con trai lập cho cha. Đây phải chăng là: i/ Khi ông Vinh còn sống đã coi ông Đát như con nuôi ông Thủy để hướng con mình tới sự quan tâm thờ cúng ông bác ruột mất sớm; ii/ Ông Đát khi chuyển mộ ông Thủy từ Cồn Trảng về Cồn Nguộc trong dịp tôn tạo khu mộ Dòng họ đã đứng lập bia cho ông Thủy và chữ khảo là xưng như con lập bia "coi bác như cha" để tôn kính tiếc thương người xấu số không có người chăm lo phần mộ về sau?

[1] Các thông tin nhà bà Trạc được chúng tôi tham khảo từ các vị cao niên trong làng trong đó ông Nguyễn Hữu Viên cung cấp là chủ yếu.

[2] Chúng tôi gọi chú Công (chú em) là quan hệ cháu cô cháu cậu, cô là con đầu.

[3] Việc ghi phả ở một số nơi chỉ ghi người đã khuất hoặc người sống ghi mực đỏ, khi chết thì ghi đè mực đen lên chữ đỏ lên. Người viết phả lấy quan điểm thông tin là quan trọng, không kiêng kỵ thủ tục ghi phả để trên bàn thờ cúng (chỉ ghi khi người đã chết).

[4] Từ điển Nguyễn Quốc Hùng giải nghĩa chữ đạt còn là thành công, thành việc, sắp đặt...

[5] Sau này, khi công việc quản lý địa phương làm các giấy tờ thủ tục thì mọi người đều lấy tên theo âm gọi địa phương. Từ khi có căn cước, ông có tên Lê Hữu Nhận, bà Vị có tên Lê Thị Vợ, ông Độ tên Lê Hữu Đụa. Việc gọi chệch đi so với tên trong phả cũng là lối gọi tránh tên tục (nhằm che giấu tên tục).

[6] Nhạn: Từ điển Thiều Châu: chim nhạn, bay có thứ tự, nên anh em gọi nhau là "nhạn tự".

[7] Vị: Từ điển Hán Việt phổ thông: vị trí; Từ điển Nguyễn Quốc Hùng: ngôi thứ, chỗ đứng.

[8] Chế: Từ điển Nguyễn Quốc Hùng: Luật pháp, phép tắc.

[9] Độ: mức độ, Từ điển Nguyễn Quốc Hùng: phép tắc luật lệ.

[10] Lúc bấy giờ tuổi thọ trên 55 được coi là có phúc hưởng thọ.

[11] Bà Vệ kết hôn lần đầu khoảng năm 1936-1938, sau đó chồng bà mất do bị bệnh thần kinh. Kết hôn với ông Khuơ là lần 2, khi đó vợ ông cũng mới mất.

[12] Vương triều Nguyễn từ 1883-1916 gồm 10 triều Vua: Tự Đức (1848-1883), Dục Đức (3 ngày), Hiệp Hòa (1883: 6 tháng), Kiến Phúc (1883-1885), Hàm Nghi (1884-1995), Đồng Khánh (1885-1888), Thành Thái (1889-1907), Duy Tân (1907-1916), Khái Định (1916-1925), Bảo Đại (1925-1945).

[13] Nhà này nay vẫn còn một phần trên đất nhà ông Nguyễn Giáo Giới ngay cạnh Từ đường (căn nhà này có thể được xây khoảng năm 1933-1935?). Giấy tờ thổ cư này được làm 3 thứ tiếng: Hán, Pháp và Việt nay vẫn còn được ông Nguyễn Giáo Giới lưu giữ.

[14] Xem thêm tại https://lehuuanhghichep.blogspot.com/2025/06/cha-toi-vi-toc-truong-oi-thu-9-cua-phuc.html

[15] Khi còn nhỏ tôi được nghe cha ru nhưng thuộc bập bõm một số câu. Vào năm 1982, trong thời gian được đơn vị quân đội cho nghỉ phép 2 tháng về địa phương, tôi (khi đó đã tốt nghiệp đại học và đã 25 tuổi) hỏi cha và ông chú Lê Hữu Chế về chuyện này thì được biết đó là 2 bài mà ông Lê Hữu Đát đã bắt các con trai phải thuộc. Khi đó ông Lê Hữu Nhận đã gần 80, ông Lê Hữu Chế đã ngoài 60 nhưng cơ bản còn nhớ rất rõ. Tôi đã ghi lại được qua lời 2 ông. Bài có tính di huấn là ông Đát (cùng bạn bè) làm tại tư gia được tôi ghi chép đầy đủ (do cả 2 ông đều nhớ rõ). Còn bài có tên "Quân tử vu dịch" thì mỗi ông nhớ một vài câu, không ghi được thành văn bản. Điều đó cũng dễ hiểu vì các ông được học từ những năm 1930, sau đó ru con từ những năm 1950 nên đến 1982 mà còn nhớ cũng là may mắn... chứng tỏ nhiều câu đã nằm lòng trong gần 50 năm. Một chuyện tình cờ khác là tôi đọc được tài liệu "Thêm một bài Chinh phụ ngâm" được nhà sưu tầm Trần Thị Giáng Hoa công bố tại Thông báo Hán Nôm học 2006 (trang 302-313). Điều lạ là có nhiều câu lại đúng như lời ru mà tôi được nghe khi xưa. Đây là văn bản được cho là mới tìm thấy (năm công bố là 2006) nhưng sao các cụ quê tôi lại biết và truyền dạy? Đây là điều tôi chưa khảo cứu được, hay chăng chuyện này được các cụ quê tôi truyền ngôn từ rất lâu, nhưng các văn sĩ phía Bắc không có thông tin?

Thứ Bảy, tháng 9 06, 2025

Thử bàn về Giả thuyết về Thượng Tổ của cụ Khởi Tổ Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm

Dòng họ Lê Hữu sống tại Phúc Ấm căn cứ theo Tộc phả đã từ khoảng 350 năm trước đây. Từ những khảo cứu trên kết hợp với tư liệu Tộc phả được lưu giữ đến nay, chúng tôi xin trao đổi một số thông tin để làm rõ hơn sự cư trú lâu đời của Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm, từ đó có thêm cơ sở để tiếp tục khảo cứu trong quan hệ hợp phả với đại gia đình họ Lê cả nước.

1. Nơi phát tích của Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm

Tính đến nay (năm 2021) Dòng họ Lê Hữu tại xóm Phúc, làng Phúc Ấm đã có 14 đời được trực tiếp ghi chép và cập nhật. Tại Phúc Ấm còn những di sản quan trọng: Khu mộ cụ Khởi Tổ (Đời Thứ 1) và mộ của những vị Tiên tổ các đời sau. Cuốn phả Hán Nôm được biên chép đầy đủ từ đời Khởi Tổ đến nay. Tổng hợp từ Tộc phả cho thấy Dòng họ Lê Hữu đã định cư ở Phúc Ấm từ khoảng 1670 ± 10 (Thế kỷ XVII) đến nay đã liên tục khoảng 350 năm. Từ sau năm 1950 xuất hiện sự định cư của người Dòng họ Lê Hữu ở địa phương khác (do thoát ly khỏi quê hương đi kháng chiến, đi học tập và công tác...). Phúc Ấm được coi là nơi phát tích để phát triển sau này của Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm tại các địa phương khác trong cả nước.

Ảnh 1: Vài nét về niên đại các vị Tộc trưởng

Ảnh 2: Sự truyền ngôi các vị Tộc trưởng 350 năm qua

2. Các giả thuyết về Thượng Tổ của cụ Khởi Tổ Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm

Cụ Khởi Tổ Dòng họ Lê Hữu từ đâu đến lập nghiệp tại Phúc Ấm là câu hỏi chưa được khảo cứu. Chúng tôi thấy có những giả thuyết sau về Thượng Tổ[1] cụ Khởi Tổ:

a/ Nếu trước thời Ngô Quyền, ở Đông Sơn, Thanh Hóa có Lê Sương và Lê Ngọc thì cũng có thể coi đây là một giả thuyết về Thượng Tổ của Dòng họ. Hơn nữa, làng Phúc Ấm chỉ cách Kinh đô Trường Xuân (Đồng Pho) chỉ 2-3km thì rất có thể thời đó đã có người họ Lê ở Phúc Ấm (cũng như có người họ Lê ở Cổ Định, Đồng Pho, Hoàng Lạp...). Đây là một giả thuyết không thể bỏ qua.

b/ Trong phả họ Lê của vị Tổ Lê Đột ở Phong Mỹ (Xuân Tân, Thọ Xuân) có nói rõ về một "Chi Đồng chiêm" ở Đông Văn, Đông Sơn. Đông Văn chỉ cách làng Phúc Ấm khoảng 3km về phía Đông. Biết đâu nhánh này có người đã di cư về Phúc Ấm để sống?

c/ Tại các địa phương khác trong vòng bán kính 10km đều có Dòng họ Lê nói chung, Lê Hữu nói riêng. Những địa danh được coi là làng cổ (đã tồn tại từ hơn 1000 năm) như Cổ Bôn, Cổ Định, Hữu Bộc, Đồng Pho,... đều có người họ Lê Hữu. Như vậy, Lê Hữu từ Phúc Ấm tại sao lại không thể có từ thời các làng cổ trên?

d/ Các biến cố lịch sử thời Tiền Lê (khi nhà Lý lên ngôi) và thời Hậu Lê những năm Nhà Mạc, Nhà Tây Sơn, Nhà Nguyễn có liên quan gì đến sự ly tán, mai danh, ẩn tích... của dòng Hoàng tộc và quan lại họ Lê đến ở các vùng quê héo lánh? Đây cũng nên coi là cơ sở để xem xét khảo cứu.

3. Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm trong quan hệ với các Dòng họ khác

Tại xã Đồng Tiến, hiện làng nào cũng có người mang họ Lê Hữu (chẳng hạn gia đình ông Lê Hữu Nghênh ở Đồng Xá, gia đình ông Lê Hữu Khu ở Đồng Vinh, gia đình ông Lê Hữu Quyền ở Trúc Chuẩn). Các xã quanh làng Phúc Ấm (Đồng Thắng, Đông Hòa, Đông Yên, Đông Phú, Đông Nam) cũng đều có người mang danh Lê Hữu.

Trong làng Phúc Ấm còn có nhiều họ Lê khác tên đệm như Lê Văn, Lê Đình, Lê Công, Lê Quang, Lê Đăng... Các tên đệm khác nhau được coi như các phái hoặc chi họ khác nhau. Cùng với các họ khác như Nguyễn (với các đệm Hữu, Đình, Văn...), Hoàng, Vũ, Đỗ... họ Lê chung sống rất hài hòa bình yên hàng trăm năm qua tại làng Phúc Ấm.

Cũng tại Phúc Ấm hiện có 3 Dòng họ mang danh Lê Hữu (như gia đình ông Lê Hữu Khươi ở xóm Thọ; ông Lê Hữu Tự ở xóm Quý). Tuy nhiên trong 80 năm qua không thấy quan hệ gì với nhau về phả và sinh hoạt Dòng họ. Đây cũng là điểm chưa được khảo cứu về nguồn gốc của 3 Dòng họ mang cùng danh Lê Hữu trong cùng một làng. Chính vì thế, bản Tộc phả này được định danh đầy đủ phải là Dòng họ Lê Hữu tại xóm Phúc, làng Phúc Ấm để phân biệt với 2 dòng họ Lê Hữu khác cùng làng, một ở xóm Thọ, một ở xóm Quý. Địa danh xóm Phúc để nói rõ thổ cư các vị Tộc trưởng và nơi có Từ đường Dòng họ. Tuy nhiên, để viết gọn lại và thống nhất với Lời Tựa bản phả Hán Nôm là Phúc Ấm Lê Hữu tộc, chúng tôi gọi tắt là Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm.

Như vậy, từ đơn vị cư trú độc lập (làng, xóm) cho đến đơn vị hành chính (cấp xã) đã cho thấy sự tồn tại riêng biệt, đồng thời của những người Dòng họ khác tên, khác đệm, thậm chí cùng đệm. Mỗi Dòng họ hiện nay được liên hệ ngày càng phổ biến qua các hoạt động sinh hoạt Dòng họ, các nghi lễ cúng tế, chăm sóc mồ mả... Tính riêng biệt với các đặc trưng của từng Dòng họ tạo thành sự phong phú về sinh hoạt cộng đồng trong quan hệ xóm giềng luôn là điểm mạnh của làng Phúc Ấm có truyền thống đoàn kết từ nhiều trăm năm qua. Truyền thống đó ngày nay đang được phát triển trong sự liên hệ mang tính tổ chức chặt chẽ của chính quyền các cấp. Ngày nay, mỗi người mang Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm luôn tự hào về nơi phát tích, tự hào về Dòng họ để tùy hoàn cảnh và điều kiện của mình mà hướng về cội nguồn với lòng thành kính trong tâm linh, với niềm tin về sự phát triển quê hương ngày càng tốt đẹp.

[1] Thượng Tổ: những vị sinh ra cụ Khởi Tổ.

CÁC CỤ KHỞI TỔ DÒNG HỌ LÊ HỮU PHÚC ẤM

Nhân ngày giỗ cụ Ông và cụ Bà Khởi Tổ (hay Đời Thứ nhất), ghi chép dưới đây cơ bản từ thông tin Tộc phả Lê Hữu Phúc Ấm.

1. Thông tin trang phả

1.1 Nguyên văn

Ảnh trang phả

Ảnh trang phả viết về Đời thứ nhất

Dịch từ trang phả Hán tự

Đệ Nhất đại tự Pháp Nghị

Thất nguyệt thập tứ nhật kỵ

Táng tại Cồn Nguộc

Tỷ hiệu Ân

Thất nguyệt thập tứ nhật kỵ

(Sinh hạ)

Tự Pháp Nghĩa

Tự Pháp Diệu

Tự Phúc Trực

1.2 Dịch nghĩa

Cụ Đời Thứ 1 có tên tự[1] là Pháp Nghị, mộ táng tại Cồn Nguộc, ngày giỗ là 14-7. Vợ cụ tên hiệu là Ân, ngày giỗ 14-7.

Các cụ sinh hạ: Trưởng nam[2] tên tự là Pháp Nghĩa, thứ nam tên tự là Pháp Diệu và thứ nam (út) tên tự là Phúc Trực.

2. Phân tích, bổ sung, cập nhật thông tin

Các thông tin về cụ Đời Thứ 1 (Khởi Tổ) ngắn gọn, giản dị nhưng rất quan trọng. Việc trang phả có được đầy đủ như trên là rất quý giá bởi thông tin đó làm rõ vị Khởi Tổ của Dòng họ Lê Hữu cư trú tại Phúc Ấm được tính từ đây.

Vợ cụ ở trang phả chỉ ghi hiệu là Ân, nhưng trong bia mộ ghi rõ Lê Lệnh thị[3] hiệu Từ Ân đã làm rõ cụ bà cũng mang họ Lê, thuộc dòng dõi gia đình danh giá. Các cụ đều có ngày mất là 14-7 (hội kỵ).

Tên tự cụ Khởi Tổ là Pháp Nghị, vợ cụ tên hiệu là Từ Ân. Pháp (法) nghĩa là phép tắc, gương mẫu, khuôn pháp, nghiêm túc, khéo léo (có thuật, có tài ăn nói, xử thế). Nghị (議) mang ý nghĩa nghị luận, bàn luận, sắp đặt trước. Ân (恩) có nghĩa ơn, ân cần, ân trời. Chồng tên tự là Nghị, vợ tên hiệu là Ân, các con có tên tự là Nghĩa (義): có nghĩa, tình nghĩa; Diệu (妙): kỳ diệu và Trực (直): thẳng thắn, trung trực. Nghị – Ân; Nghĩa - Diệu – Trực là những suy tôn của đời sau cho các cụ Đời Khởi Tổ thật nhiều ý nghĩa sâu sắc.

Thông tin mộ phần và bia mộ

Tại phả có ghi mộ các cụ Khởi Tổ táng tại Cồn Nguộc. Thực địa 2021 tại Cồn Nguộc, mộ các cụ Khởi Tổ được giữ gìn nguyên vẹn, tôn tạo uy nghi. Mộ đã được tu tạo và bồi đắp nhiều lần nên đây là ngôi mộ cao, to nhất ở phần chính giữa Cồn Nguộc.

Ảnh bia mộ cụ Ông-Bà Khởi Tổ: mặt trước (trái) và mặt sau (phải)

Nguyên văn văn tự trên bia

Mặt trước

Lê Hữu tộc bia

Nhất đại Khởi Tổ Lê Quý công tự Pháp Nghị

Tỷ Lê Lệnh thị, hiệu Từ Ân.

Thất nguyệt thập tứ nhật hội kỵ.

Mặt sau

Ất Sửu niên, nhị nguyệt thập tam nhật tu tạo bia.

Dịch nghĩa văn tự bia

Mặt trước

Bia Dòng họ Lê Hữu

Đời Thứ 1 Khởi Tổ Lê Quý công tên tự là Pháp Nghị;

Vợ: Lê Lệnh thị tên hiệu là Từ Ân. Giỗ 14-7 hội kỵ (cùng ngày).

Mặt sau

Tu tạo bia ngày 13-2 Ất Sửu.

Bia khẳng định rõ ràng sự suy tôn Khởi Tổ. Cụ bà Khởi Tổ cũng người họ Lê, "Lệnh thị" khẳng định thêm ý nghĩa quan trọng của gia đình cụ bà. Các cụ có gia sự tốt đẹp, được ca ngợi qua các từ Quý công, tự Pháp..., Lệnh thị, hiệu Từ... (các từ dành cho người sống thọ, hưởng phúc, gia thế yên ổn, phát triển).

3. Niên đại, bối cảnh xã hội

Các thông tin trên không thể có căn cứ để xác định niên đại một cách rõ ràng. Tuy nhiên, xét về phả, thông thường cách tính mỗi đời là khoảng 20-35 năm (tùy theo từng đời), suy ra cụ Khởi Tổ sinh khoảng 1670 ± 10, mất khoảng 1725 ± 10, tức cụ sinh cách hiện nay khoảng 350 ± 10 năm (Xem thêm bài Nhìn lại lịch sử phát triển Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm – Phần thứ hai). Từ đó xác định các biến cố liên quan đến thời đại, đến bối cảnh lịch sử đời Khởi Tổ. Vào thời đó, lịch sử đất nước ở vào thời Lê Trung Hưng[4] nhà Hậu Lê. Cụ Khởi Tổ đã chọn Đông Sơn làm nơi lập nghiệp, lấy Phúc Ấm để an cư, coi là quê hương để cư trú khoảng 350 năm qua (Xem thêm Bài Làng Phúc Ấm... Phần thứ hai).

4. Giá trị đóng góp

Đây là dấu mốc khởi đầu cho Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm. Hồng phúc các cụ để lại là Dòng họ Lê Hữu phát triển liên tục, cư trú an lạc tại làng Phúc Ấm kéo dài suốt 350 năm qua.

5. Giá trị di sản

- Nguồn gốc Dòng họ

Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm được minh chứng rõ ràng, đặc biệt chứng tích mộ các cụ Khởi Tổ, Khu mộ Cồn Nguộc cùng các ngôi mộ của Dòng họ suốt hơn 3 Thế kỷ.

- Về sự hội mộ, hội bia và hội kỵ

Các cụ đã được an táng cùng nhau trong một ngôi mộ đất đắp to có ý nghĩa được tôn giữ cho mai sau sự ổn định, tập trung, dễ nhận biết, dễ tìm kiếm trong không gian tưởng niệm. Ngay nay, trong quy tập hoặc xây dựng mới, rất nhiều gia đình, dòng họ cũng đang thực hiện để các cụ ông - cụ bà cạnh nhau theo nguyên tắc "nam tả, nữ hữu" trong các nghĩa trang hay các khu mộ phần gia đình. Việc các cụ xưa đã biết và thực hiện điều này cho thấy tư duy về tầm nhìn mang giá trị lâu dài, bền vững.

Việc hội kỵ cũng là điểm đặc biệt hiếm và may mắn. Tại phả và bia mộ đều nêu rõ sự hội kỵ 14-7. Cũng như cách thể hiện hội mộ và hội bia, việc hội kỵ có giá trị quan trọng về thông tin để sự hiếm có này trở thành sự kiện dễ nhớ, dễ thực hiện nghi lễ khi Dòng họ cùng tôn kính Đời Khởi Tổ, đồng nghĩa với việc cùng tôn kính cả 2 cụ, cùng tưởng nhớ về cả cụ ông và cụ bà. Sự hội mộ, hội bia, hội kỵ không chỉ thể hiện tính độc đáo có tư duy chủ kiến hướng về dài lâu mà còn sự khôn khéo về lý lẽ, sự tinh tế về hành lễ, sự hợp nhất kính trọng tôn thờ giới (không phân biệt nam nữ), không bị phân tán không gian, thời gian... Chúng tôi đánh giá cao điều này trong việc nhất quán, thống nhất tạo sức tập trung tưởng nhớ cội nguồn, tập trung trong thực địa, trong ý chí, trong Tộc phả...

Ngày giỗ cũng rất đặc biệt: 14-7. Trong dân gian, tháng 7[5] là tháng báo hiếu. Quan niệm Rằm tháng 7 là báo ơn sinh thành: “Cúng cả năm không bằng Rằm tháng 7”. Ngày 14 là ngày trước Rằm, ngày mà nhà nhà chuẩn bị cúng tế tổ tiên, đốt hàng mã cho người đã khuất, tế cô hồn... Với không khí chung đó, ngày giỗ các cụ Khởi Tổ thật nhiều ý nghĩa.

Di sản từ các cụ Khởi Tổ mặc dù giản dị ở phần phả, phần bia, phần mộ nhưng các yếu tố Đời Thứ 1 bảo đảm sự trường tồn, phát triển và bền vững của Dòng họ Lê Hữu.

6. Những điểm chưa khảo cứu được

- Cụ Khởi Tổ từ đâu đến?

Trong Lời Tựa cuốn phả gốc, ông Lê Hữu Đát có ghi "Tổ tôn ngưỡng Đông Sơn chi thịnh khí, tư Phúc Ấm dĩ an cư"... đã làm rõ thêm việc cụ Khởi Tổ chọn Đông Sơn, Phúc Ấm là nơi cư ngụ, là nơi có đất thịnh để ổn định và phát triển Dòng họ. Điểm quan trọng là khoảng 350 năm qua, Dòng họ vẫn duy trì sự cư ngụ và phát triển tại nơi lựa chọn ban đầu này. Trong văn hóa và lịch sử, Đông Sơn là một trong những nơi sinh sống của người Việt cổ (di chỉ trống đồng Đông Sơn, Văn hóa Đông Sơn) và Dòng họ Lê là một trong 3 dòng họ lớn nhất của Việt Nam có nguồn gốc cư trú lâu đời tại Thanh Hóa. Suy ra, cụ Khởi Tổ rất có thể là một chi dòng họ Lê tại Thanh Hóa khi đó đã sống ở Đông Sơn hoặc lân cận và đã đến khai hoang lập ấp tại Phúc Ấm (Xem thêm các bài ở Phần thứ hai).

- Bia mộ được lập mới, vậy trước đó có bia cũ?

Các cụ Khởi Tổ đã mất cách đây khoảng 300 năm, việc lập bia chắc chắn được tôn tạo từ các đời sau. Trên bia mộ còn ghi được ngày tháng năm tu tạo. Đó là ngày Xuân mùa Thanh Minh tảo mộ. Ất Sửu không chắc chắn được niên đại, nhưng trên thực địa, đây là bia đá to, chữ khắc hai mặt đẹp, rõ nét, đường bệ, nghiêm trang. Mặc dù được chôn sâu chìm chỉ hở đầu bia nhưng khi tôn tạo năm 1991 cho thấy may mắn còn nguyên vẹn. Căn cứ trên mức độ ăn mòn theo thời gian chúng tôi cho rằng bia được lập năm Ất Sửu, tức là năm 1925 (tất nhiên nếu có thể suy ra các năm Ất Sửu trước đó là 1865, 1805, 1745...). Trong điều kiện sự ăn mòn của mưa gió cho thấy bia rất có thể được tu tạo 1925, do Tộc trưởng Lê Hữu Đát (Đời Thứ 8) thực hiện. Các bia được ông Lê Hữu Đát lập cùng thời như bia mộ bà Nguyễn Thị Trạc (Đời Thứ 8), bia mộ Bà Cô Tổ, bia mộ ông Thuần Thủy (Đời Thứ 7)... cũng có mức độ rõ nét tương tự. Một thời điểm năm 1865 cũng đáng chú ý vì có liên quan đến cụ Tộc trưởng Phúc Huy (Đời Thứ 4). Tuy nhiên nếu cụ Phúc Huy có lập bia thì cũng đã bị mòn mất chữ, nên sau đó đã được ông Lê Hữu Đát đã tu tạo lại vào 1925 là hợp lý. Vậy ngày ghi tu tạo trên mặt sau của bia là 13-2 Ất Sửu chính là ngày 7-3-1925.

- Sự trùng hợp may mắn: Ai đã quy tập đưa các cụ táng về một mối?

Rất có thể cụ Phúc Huy, Tộc trưởng Đời Thứ 4 là người có công lao và có điều kiện dựng lại cơ nghiệp, mồ mả dòng tộc. Đối với cụ Phúc Huy thì cụ Khởi Tổ cách cụ 4 đời, nghĩa là cụ Phúc Huy là chắt nội (gọi cụ Khởi Tổ bằng ông cố/kỵ).

Việc quy tập về một mối ngày nay rất phổ biến, nhưng thời điểm xa xưa ấy mà táng đặt cả hai cụ trong một ngôi mộ là có chủ ý định hướng rõ ràng. Ngoài ra cũng có thể suy đoán việc này được quy tập từ nơi khác về Cồn Nguộc. Cụ Phúc Huy đã chọn được Cồn Nguộc làm Khu mộ của Dòng họ rất có thể từ sự kiện được truyền ngôn về Bà Cô Tổ. Đây là chứng cứ lấy Cồn Nguộc làm nơi linh thiêng cho Dòng họ và cất bốc mộ các cụ Khởi Tổ về đây làm dấu mốc cho Dòng họ về lâu dài.

* *

Mỗi lần nghĩ về Dòng họ, mỗi lần thắp hương cúi đầu viếng mộ các cụ Khởi Tổ và các vị Tiên tổ khác, những người con trong Dòng họ Lê Hữu đều tưởng nhớ công lao to lớn của người Khởi Tổ và đều thầm nghĩ đến sự may mắn mà con cháu đời sau được hưởng phúc từ các cụ. Ẩm Hà Tư Nguyên (uống nước nhớ nguồn) là mỗi niềm thành kính của mỗi người con trong Dòng họ, dù đi đâu về đâu, sinh cơ lập nghiệp trăm miền đều luôn hướng về nguồn cội Dòng họ Lê Hữu, nhớ về nơi phát tổ Phúc Ấm, nhớ về những giá trị di sản cội nguồn còn vẹn nguyên từ thời cụ Khởi Tổ. Như một lời kính lạy, viễn tôn hậu sinh Đời Thứ 10 xin được sự phù hộ của các cụ Khởi Tổ và các vị Tiên tổ để ghi chép biên tập Tộc phả, mong có được nhiều điều bổ ích cho truyền thống Dòng họ.

Kính dâng !

[1] Tên tự và tên hiệu là cách gọi tên đã giải thích ở Phần thứ nhất. Một số vị có ghi rõ húy (như Đời Thứ 4, Đời Thứ 7, Đời Thứ 8). Trường hợp không ghi húy, nhất là các vị từ các Đời Thứ 1 – Đời Thứ 6 thì tên tự và tên hiệu được đời sau suy tôn người đã khuất (hiểu như tên hèm hay tên thụy) dùng để xưng khi tế lễ. Tuy nhiên một số trường hợp có thể lại chính là tên tục (tên thường gọi).

[2] Cách viết trong trang phả cũ: phía phải là giới nam: từ trưởng đến thứ, tính từ giữa ra bên phải; trái là giới nữ: trưởng đến thứ, tính từ giữa ra phía trái. Đây là cách viết phân rõ được thứ tự theo giới nhưng không xác nhận được thứ tự sinh khi nhập cả 2 giới.

[3] Khi các vị dâu có thêm chữ Lệnh thị được hiểu là thông gia của Dòng họ Lê Hữu thuộc gia đình dòng dõi danh giá (gia đình có chức sắc, giàu có...)

[4] Thời Lê Trung Hưng nhà Hậu Lê. Cụ sống ở các đời Vua Lê Huyền Tông (1663-1671); Lê Gia Tông (1672 – 1675); Lê Hy Tông (1676-1705) và Lê Dụ Tông (1705-1729).

[5] Tháng 7 âm lịch (theo Phật giáo) nặng về báo ơn sinh thành, là tiết xá tội vong nhân, nhờ ơn đức Phật mà tất cả các vong linh bị đoạ trong chốn khổ đau được tế bạt, siêu thoát. Ở Việt Nam tháng 7 với đạo hiếu: báo hiếu cho tổ tiên, ông bà, cha mẹ. Phật giáo quan niệm phải yêu thương tất cả mọi loài, kể cả những người không mồ không mả, chết không thờ tự hay còn gọi là cô hồn.

CÁC CHỦ ĐỀ BLOG

Chủ Nhật, tháng 9 21, 2025

Ông nội tôi – vị Tộc trưởng Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm

Thứ Bảy, tháng 9 06, 2025

Thử bàn về Giả thuyết về Thượng Tổ của cụ Khởi Tổ Dòng họ Lê Hữu Phúc Ấm

CÁC CỤ KHỞI TỔ DÒNG HỌ LÊ HỮU PHÚC ẤM