“Ăn cơm nhà nước” và một vài suy ngẫm!

Tặng những người có ước mơ thành người nhà nước! 

Tụi trẻ trâu cùng tuổi ở quê tôi tất thảy đều mơ thành người nhà nước, nghĩa là được ăn cơm nhà nước và đi làm cho nhà nước.

Số là hồi đó những ai được ăn cơm nhà nước, dù là bộ đội, đi TNXP, đi học chuyên nghiệp hay công nhân, đều thấy có sự thay đổi rất rõ rệt – cao lớn hơn, đẹp trai, đẹp gái hơn so với khi ở nhà. Cơm nhà nước chắc chắn là có “chất gì đó” nên bọn họ đều có chất rất khác tụi trẻ trâu gầy đen, “ăn phải ruột lươn”[1] không chịu dậy thì!

Ghi chép ở đây trong trường hợp của riêng tôi, để có thể theo dõi “cho có mạch” hơn nếu lần lượt đọc thêm 4 ghi chép sau để thấy cái khát khao muốn thành người ăn cơm nhà nước.

Ghi chép  “Có một giấc mơ đại học” tại https://lehuuanhghichep.blogspot.com/2025/06/co-mot-giac-mo-ai-hoc-ki-1.html và tại https://lehuuanhghichep.blogspot.com/2025/06/co-mot-giac-mo-ai-hoc-ki-2.html và “Được vào đại học, may mắn thay đổi định mệnh” tại https://lehuuanhghichep.blogspot.com/2025/06/may-man-thay-oi-inh-menh.html “Cuộc sống sinh viên những ngày đầu tiên” tại https://lehuuanhghichep.blogspot.com/2025/06/cuoc-song-sinh-vien-nhung-ngay-au-tien.html

Từ tháng 7-1974 đến tháng 12-1975, tôi đã có hơn một năm “lắm vai”: người trượt đại học, nông dân, thủy nông viên, “bộ đội gia công”, thanh niên xung kích, sinh viên. Cuối cùng là tôi đã thành người được chính thức ăn cơm nhà nước. Những dòng kí ức dưới đây của tôi là chuyện đã gần tròn 50 năm trước.

“Ăn cơm nhà nước” đổi đời thể chất

Noel 1975 đến sau Tết dương lịch 1976, trời Hà Nội rất lạnh giá. Hồi xưa ấy ai cũng nói lạnh hơn bây giờ bởi 2 nguyên nhân: i/ quần áo không đủ mặc và ii/cái rét từ bên trong rét ra do thiếu dinh dưỡng (mỡ) giữ ấm cơ thể. Tôi nhập học (đợt 2) ngày 24-12-1975 đúng vào dịp đó, lại phải đi lại bổ sung giấy tờ nên nhiễm lạnh và viêm họng quá nặng, đến nỗi không nói được. Khi chưa kịp làm sổ y bạ, tôi đem giấy báo nhập học đi xin thuốc. Từ 13-1 đến 17-2-1976 vẫn còn bút tích nhân viên bệnh xá trường ghi 3 lần xin thuộc ho và viêm họng. Phòng 9 Nhà A2 Tổ 1 chắc vẫn còn nhớ hình ảnh tôi khi ở phòng luôn có cái khăn quàng to như một cái chăn quấn trên cổ. Đây là khăn len của Nga to dài dành cho người xứ tuyết nên nó như một cái chăn, tôi không dám mang theo khi đi học hay mỗi khi ra ngoài. Từ đầu tháng 4-1976, trời ấm hơn nên tôi mới đỡ viêm họng khủng[2] và sau này trở thành mãn tính suốt đời tôi mang theo.

Một chuyện khác là vào khoảng đầu tháng 3 năm 1976, anh em “đỗ vớt” trong lớp được gọi đi kiểm tra sức khỏe đầu và để làm y bạ. Trong số 6 người thì có 2 người lo lắng nhiều nhất là tôi và Lê Cao Bính. Tôi thì khi vào trường mới hơn 30kg một chút. Với cân nặng ấy có đủ sức khỏe để học không? Còn Bính thì có vấn đề lo lắng gì đó về tim mạch thì phải… Lúc này tôi đã được ăn cơm nhà nước hơn 2 tháng rồi.

Khi lên cân đo: nặng 32kg, cao 1,53m. Các phòng khám kiểm tra khác đều đạt. Như vậy tôi chỉ có vấn đề thể lực. Vào phòng kết luận, bác sĩ Nguyễn Thanh Tiềm cao lớn người Nghệ An bảo đã học được mấy tháng rồi, thể trạng này sẽ thay đổi nhanh nên không đáng lo lắng – kết luận đủ tiêu chuẩn sức khỏe học đại học. Tôi được cấp y bạ và quan trọng nhất là đã chính thức qua được “cửa ải điều kiện sức khỏe” – nỗi lo lớn nhất khi tôi đến trường!

Lúc này nỗi lo là mình đi học chậm hơn người khác 2 tháng thì cố mà học hỏi thêm. Nhưng môn Nga văn là đáng lo nhất vì mãi gần 1 tháng sau tôi mới biết cách đọc âm tiếng Nga qua chữ viết. Rồi lại xuất hiện nỗi lo khác về môn thể dục điền kinh. Thầy Đỗ Mộng Ngọc[3] dạy rất nghiêm khắc và theo quy định, sức khỏe chúng tôi sau năm thứ nhất phải đạt tiêu chuẩn tương đường vận động viên hạng 3.

Vào cuối tháng 3-1976, khóa 20 có đợt lao động 2 tháng tại trường theo chương trình học. Đối với tôi, đó là dịp may vì đi lao động thì tôi có dịp để tự học bổ sung kiến thức mình bị chậm, nhất là toán giải tích và Nga văn. Ngoài ra, quan trọng nữa là mỗi ngày tham gia lao động[4] được cấp thêm 125g lương thực – tương đương một cái bánh mì. Công việc lao động thì chỉ làm những việc ở trường như sửa lại kênh mương, trồng hàng rào mây quanh trại quả, lấy rau lợn, chăn trâu… Toàn những chuyện nhà nông tôi không lo sợ gì cả. Lại nhớ có hôm anh Hợp lớp trưởng cử tôi đi chăn mấy con trâu của trại, trâu là khỏi chuồng không muốn về và mãi tối đen tôi mới xua được đàn trâu về…

Kết hợp chuyện được ăn thêm một bánh mì, làm việc thì không nặng nhọc và thời tiết ấm lên nên sức khỏe tôi cũng khá dần, bắt đầu hết những cơn ho và viêm họng. Thi xong năm thứ nhất rồi được về hè, tôi cảm thấy sức khỏe tốt hơn rõ rệt so với khi mới vào đại học. Tuy nhiên câu chuyện lo môn thể dục điền kinh đã có cái kết: tôi (và một số người khác trong lớp) đã trượt kì kiểm tra môn thể dục điền kinh. Mặc dù mấy tháng trước khi kiểm tra tôi đã tự rèn luyện nghiêm túc, sáng nào cũng chạy mấy vòng ở sân vận động. Tôi còn nhớ buổi sáng kiểm tra ấy, thầy Lung phất cờ, thầy Ngọc bấm giờ. Quãng đường chạy 100m tôi phải mất 15,5s mà tiêu chuẩn đạt là 15s. Tôi trượt môn kiểm tra[5] đầu tiên (và cũng là môn trượt duy nhất trong những năm đại học).

Thầy Ngọc tuyên bố 15,5s khi tôi chạm vạch đích. Tôi vừa dừng lại thì thấy hoa mặt lên và ngã lăn ra đất. Khi tỉnh dậy tôi thấy mình đang nằm ở Trạm xá trường, bên cạnh có anh Ngọc, anh Khang và một số người trong Tổ 1. Anh Ngọc bảo tôi bị ngất ngay sau khi chạm đích, mọi người không kịp đỡ nên tôi ngã ngay trên sân vận động. Đây là lần ngất[6] đầu tiên tôi gặp phải trong đời. Thấy tôi tỉnh táo, các cô y tá bảo tôi nằm nghỉ một lát, đo nhiệt độ, huyết áp, và sau đó tôi được cho về phòng ở.

Sau 8 tuần hè, chúng tôi trở lại trường một cách háo hức. Riêng tôi thì vui lắm, về hè chỉ đi thăm anh gia đình Khang và gia đình anh Lan, còn chỉ quanh quẩn trong làng, xã. Hồi đó xã tôi có một thư viện mới, thế là tôi có nơi đến mượn sách đọc hàng ngày. Tôi cũng tham gia một số công việc với đoàn thanh niên ở quê hương và đặc biệt vẫn dám mượn cái dậm để kiếm cá (nhưng chỉ dám đi buổi trưa vì sợ có nhiều người biết). Chỉ đi đánh dậm vài giờ là kiếm được tép cá ăn cả mấy ngày. Ngoài ra còn giúp được mẹ những công việc nặng nhọc như gánh phân, gánh củi. Một câu nói mà đi đâu tôi cũng được nghe: ăn cơm nhà nước có khác, mới đi mấy tháng mà cao lớn khác hẳn. Đúng là nhờ cơm nhà nước!

Vào giữa tháng 10-1976, người ta có đợt kiểm tra sức khỏe sau 1 năm học cho khóa 20. Lúc này tôi đã không còn lo gì nữa: tôi nặng 45kg và cao 1,65m. Tuy vẫn đen và gầy, nhưng anh sinh viên Lê Hữu Ảnh đầu năm học năm thứ 2 nhờ được “ăn cơm nhà nước” đã từ đứa trẻ trâu nặng 32kg, cao 1,53m (tháng 3-1976), chỉ sau 7 tháng tôi đã cao thêm 12cm và nặng thêm 13kg. Cũng nói luôn là hết đại học 1980 tôi  có độ cao 1,73cm và nặng 52kg. Một kiểu lớn rất “Phù Đổng”!

Rõ ràng với tôi “ăn cơm nhà nước” có hiệu quả thần kì. Chuyện “dậy thì” chậm hơn với tuổi của tôi những năm ở quê và nay chuyện ăn uống đầy đủ hơn, bảo đảm dinh dưỡng hơn so với khi ở quê đã làm tôi bật dậy đổi đời về thể chất. Tôi đã có đủ thể lực để làm được mọi công việc ngày sinh viên ấy.

 

Chuyện nhà nước nuôi học đại học

Đi thoát li nghĩa là được nhà nước nuôi tất tần tật! Cũng nên nhớ lại một thời bao cấp đau khổ mà vô cùng “sung sướng” ấy.

Đầu tiên là không mất tiền học phí, không mất tiền ở, tiền điện, nước. Sinh viên[7] được tiêu chuẩn chế độ mỗi năm 5m vải (thay chế độ nhân dân chỉ 4m), lại còn có 300gram đường. Học bổng được 18đồng/tháng, lương thực 17kg/tháng, bìa thực phẩm (loại E hay D gì đó) ở Hà Nội được mua thịt, đậu phụ, cá, nước mắm, chất đốt, thậm chí cả rau xanh[8]. Tất nhiên, lương thực, thực phẩm, chất đốt và tiền thì nộp tất vào nhà ăn tập thể (những ai cắt cơm thì được trả lương thực bằng tem gạo). Như vậy, với 18 đồng/tháng và chế độ tem phiếu lương thực, thực phẩm, chất đốt, người ta chia đều cho số ngày trong tháng để có đủ ngày 2 bữa ăn. Thế là xong việc lo ăn, ở, đi học. Còn phải kể đến chuyện đau ốm được đi chữa, đọc sách có thư viện, đi thực tập xa có xe chở đi về. Những ngày nghỉ hè, nghỉ tết thì được trả phiếu lương thực (nhưng không có chế độ thực phẩm). Khi đi thực tập tốt nghiệp thì cá nhân tự lo tàu xe, nhưng có chứng nhận theo giấy công tác thì được thanh toán tiền tàu xe (chế độ lương thực thì phải cắt theo, nhưng không cắt theo chế độ thực phẩm – có lẽ món này các tỉnh không giống nhau). Cá nhân thì chắc chắn được mỗi năm được mua 5m vải và 0,3kg đường.

Hồi đó có chuyện vui là nữ sinh thì được học bổng 18,5đ/tháng (hơn cái lí do gì đó bọn nam chúng tôi không rõ lắm). Nghe nói nhiều cô bị cắt mất 5 hào vì tên gọi bị nhầm tưởng là nam, còn một số anh bị tưởng nhầm tên nữ lại có thêm 5 hào! Anh Đỗ Kim Chung lớp KT19A được tiêu chuẩn 18,5 đ/tháng mấy năm đầu, không biết anh Lê Ngọc Lan lớp ta có bị nhầm để có thêm 5 hào/tháng không nhỉ?

Đối với cán bộ đi học thì còn có tiêu chuẩn thuốc lá. Tổ tôi có các anh Lục, Khang, Minh, Kình,… đều được mua mỗi tháng mấy bao thuốc lá giá phân phối nhà nước qua căng tin trường. Nghe nói có người cưới thì chỉ cần xin bìa thuốc lá của bạn bè trong lớp vài tháng là đủ cả tiệc cưới!

Một tiêu chuẩn khác cũng được coi là ưu việt của thời bao cấp: nhà nước nuôi cơm đào tạo thì nhà nước tìm việc làm suốt đời. Không chỉ người đi học được hưởng “cái mát mặt” của người nhà nước mà khi đó trong chế độ ăn chia của HTX, các ưu tiên phân phối số 1 thuộc về gia đình có người nhà nước. Nghĩa là, nếu đi bộ đội, thương binh hay gia đình liệt sĩ được cấp một chế độ chính sách đặc biệt trong phân phối lương thực qua HTX, ngay sau đó là chế độ cho những gia đình có người nhà nước, rồi đến chế độ những gia đình có người đi học cấp 3 (quê tôi ngay từ hồi chiến tranh). Rõ ràng qua đó thấy những ưu ái cũng như “tầm nhìn” công bằng xã hội của tư duy “bao cấp” một thời.

Riêng bản thân tôi và gia đình tôi nếu không được trực tiếp hưởng những ưu ái đó thì chúng tôi không có được những gì như bây giờ. Thử hỏi gia đình tôi khi đó nếu không có chế độ học bổng nhà nước thì mấy anh chị em gia đình tôi làm sao được thoát li học hành. Tất nhiên nhiều người trong lớp chúng tôi khi ấy cũng đều vậy cả.

Ở trường Đại học Nông nghiệp I thì còn có một số ưu điểm: rau trồng tự túc được nên tiêu chuẩn rau xanh ăn khá đầy đủ, về Tết thì mỗi sinh viên có được một bánh chưng. Nghe nói chuyện ăn uống cũng có nhiều cải thiện hơn so với sinh viên các trường nội thành.

 

“Chế độ bao cấp” - chuyện cũng nên nói lại

Rõ ràng nhà nước điều chỉnh cuộc sống mọi người bằng chế độ tem bìa phiếu để bảo đảm sự “công bằng” nào đó trong điều kiện của cải rất có hạn sau chiến tranh và các khốn khó hồi chiến tranh biên giới, chiến tranh Tây Nam. Nhưng thử đặt ra câu hỏi: nhà nước lấy từ đâu để làm ra cái chế độ “bao cấp” ấy?

Tất nhiên là chuyện nhà nước nuôi đào tạo thì nhà nước sử dụng. Cả cuộc đời người được nhà nước đào tạo sẽ phải làm cho nhà nước theo một chế độ nào đó mà chắc chắn nhà nước phải có được những lợi lộc nhất định từ những người được đào tạo làm ra. Chuyện mấy nước “bạn XHCN” có giúp đỡ vài trăm nghìn tấn lương thực hay gì gì đó thì cũng chỉ được một phần rất nhỏ so với nhu cầu cả nước. 

Có lần tôi đọc ở đâu đó rằng người ta tính toán như sau: một con người trong thế kỉ 20 với năng suất lao động trung bình thì nếu cứ sống đến 40 tuổi là đã bảo đảm hoàn lại đủ cho những gì lấy từ xã hội nuôi bản thân người đó. Ai sống (tất nhiên là làm việc) đến sau 40 tuổi là đã làm cho xã hội có lãi. Lãi ở đây không chỉ là tiền bạc mà trong kinh tế học đây thực chất là lãi cái giá trị “phúc lợi xã hội”. Tôi nghiên cứu lĩnh vực kinh tế học nhiều năm nên tôi biết rõ ngày nay người ta nhìn bao quát quan niệm phúc lợi xã hội (social benefit) - chi phí xã hội (social costs) = thặng dư xã hội (social surplus). Như vậy nhìn về toàn thể, xã hội bao giờ cũng lấy lại được phần thặng dư xã hội mà một người lao động sống và làm việc sau 40 tuổi. Nhờ đó mới có sự tích lũy của thế hệ trước cho thế hệ sau.

 

Chuyện chi phí xã hội nuôi một con người

Đầu tiên là cha mẹ, gia đình lấy sức lao động làm ra để nuôi con trong giá trị “thặng dư xã hội” ấy một cách tất yếu. Tuy nhiên còn phải tính đến nhà cửa, ruộng đất ông cha bao đời để lại, của cải xã hội được sử dụng trên nền tảng xây dựng của con người nhiều thế hệ: đường sá, cơ sở vật chất, thậm chí cả văn hóa, lối sống, tập quán tiến bộ… Sau đó là những “tích lũy nhà nước” có được từ tồn kho (hay tồn dư lũy kế), bán tài nguyên, sử dụng lao động, đi vay…

Nhưng đó là lối nhìn khoa học tổng quát. Thực tế quê tôi khi ấy phải thấy như thế này: toàn bộ công sức lao động làm ra hạt lúa, cân thịt của mỗi người, mỗi gia đình đều thuộc nhà nước. Mỗi người, mỗi gia đình phải đóng nghĩa vụ cho nhà nước. Gia đình tôi lao động quanh năm trong HTX được bao nhiêu thì nhà nước thu cả, sau đó chia lại chỉ đủ ăn để tái sản xuất sức lao động làm tiếp. Thôi thì ta nghĩ cho đơn giản là làm trên ruộng đất nhà nước thì nhà nước thu, nhưng chuyện gia đình nuôi con lợn phải tự mua giống, dành thức ăn và công nuôi, thế thì sao nhà nước lại đòi nghĩa vụ đóng góp thực phẩm? Nhà tôi 5 khẩu (khẩu là tính trên số miệng ăn) mỗi năm phải đóng cho nhà nước 27kg thịt hơi (được cho là xác định theo số khẩu ăn lương thực thì tất nhiên còn có phần cám nuôi lợn). Lương thực được phân phối (nghĩa là được ban cho để tái sản xuất sức lao động). Cám chưa được tính trong sự ban cho ấy nên phải thu hồi, qua thịt lợn (!!!) Năm nào gia đình tôi nuôi được con lợn đủ 27kg thịt hơi[9] là vừa đủ đóng. Nếu cao hơn 27kg thì người ta trả lại phần thừa bằng tem thịt. Khi HTX có bán thì cầm tem thịt ấy đến mua, nhưng đa số không ai mua được. Nhưng nếu thiếu thì số thiếu được cộng dồn vào tiêu chuẩn nghĩa vụ cho năm sau. Đó là cái nhà nước thu để tồn tại chứ còn gì nữa!

Bất công quá nhỉ! Bất công thì chế độ nào cũng có. Mình “bị đóng” cái công nghĩa vụ của mình (đi bộ đội, đi làm cho nhà nước, đóng nghĩa vụ lương thực, thực phẩm…) nhưng bù lại “được hưởng” rất nhiều thứ (đi học, làm người nhà nước, có thu nhập, tài sản…). Trộm nghĩ, “nhìn xuống” thấy khối kẻ không được hưởng những cái như mình được - phải chăng kẻ đó đã “bị đóng” nhiều hơn hay “được hưởng” ít hơn?

 

---

[1] Hồi ở quê các cụ nói đùa bọn trẻ trên 16 tuổi mà không chịu lớn là “ăn phải ruột lươn” nên ruột bị xoắn lại, không nở ra để lớn được!

[2] Hồi đó có quan điểm cắt a-mi-dan để chống viêm a-mi-dan, nhưng cũng có quan điểm khi a-mi-dan bị cắt thì lại càng việm họng hơn do tiền đồn ngăn lạnh vào phổi và họng bị cắt bỏ. Cuối 1974, chế độ nuôi dưỡng để mau trở thành bộ đội đã cho tôi đi cắt cái a-mi-dan.

[3] Thầy Ngọc đã tốt nghiệp đại học thể dục ở Liên Xô.

[4] Chủ nhật nghỉ lao động thì không có bánh mì.

[5] Hồi đó chương trình đào tạo phân biệt môn thi và môn kiểm tra. Tôi sẽ nói rõ hơn trong bài Chương trình đào tạo kĩ sư kinh tế.

[6] Cho đến nay tôi đã 4 lần ngất – sau này đi khám kĩ các bác sĩ xác định được nguyên nhân ngất của tôi thường là những lần quá gắng sức tạo nên cơn thiếu máu não thoáng qua – một dạng đột quỵ nhẹ.

[7] Người đi thoát li khỏi nông thôn vào nhà nước đều có tiêu chuẩn 5m vải/năm.

[8] Từ bìa C, bìa B cà bìa A còn có trứng, sữa… tức tiêu chuẩn cán bộ cao cấp.

[9] Thịt hơi là cân khi con vật đang còn thở (hơi là hơi thở). Khi đi mua thịt về ăn gọi là thịt móc hàm – tức là con vật đã bị giết lấy thịt.