Anh trai tôi – Vị Tộc trưởng đời thứ 10 Phúc Ấm Lê Hữu tộc

 Kính dâng hương hồn Anh – nhân ngày giỗ Anh lần thứ 22

 

1. Thông tin chung

Tại trang phả của cha tôi có ghi rõ ngày sinh, năm sinh của ông Lê Hữu Đồ. Đây là bút tích của ông Lê Hữu Đát viết về cháu đích tôn. Hàng chữ chân phương, thẳng đứng, thể hiện rõ tâm thế của người viết là sự mãn nguyện, tự tin và tràn đầy hy vọng của người ông đối với cháu nội mới sinh. Tên Đồ có thể do ông Đát đặt cho cháu với mong muốn cháu trở thành "ông đồ". Từ năm 1935, ông Đát có thể chưa tưởng tượng được sự thay đổi của xã hội mới sau này, nhưng điều ông muốn đứa cháu sống bằng nghề trí óc thay cho nghề nông là điều ông đã suy nghĩ tổng kết rằng nghề nông không thể là nghề của cháu ông, tức là vị Tộc trưởng tương lai chỉ có thể phát triển và tạo được sự nghiệp bền vững cho Dòng họ bằng nghề phi nông nghiệp, phải bằng lao động trí tuệ.

Tên ông ở trang phả ông Lê Hữu Nhạn Đời Thứ 9

Nguyên văn chữ Nho phần liên quan đến tên của ông: Lê Hữu Đồ, sinh Ất Hợi niên, tam nguyệt thập thất nhật. Dịch nghĩa: Lê Hữu Đồ, sinh ngày 17-3 năm Ất Hợi

2. Phân tích, bổ sung và cập nhật thông tin

2.1 Nhận xét chung

Ông dáng người thư sinh, đeo kính cận, khuôn mặt sáng, ưa nhìn, trán cao thông minh. Tính tình hiền lành, ít nói, khiêm nhường, dễ gây thiện cảm với người tiếp xúc. Ông học giỏi, trong điều kiện học giao thời giữa chữ Hán và chữ Việt, tốt nghiệp cấp 3 năm 1955 và được Chính phủ cử sang Liên Xô học đại học từ 1956.

Ông là vị Tộc trưởng có học vấn cao nhất trong Dòng họ: được đào tạo bài bản ở Liên Xô từ đại học cho đến trình độ tiến sĩ và sau tiến sĩ. Ông công tác tại Bộ Xây dựng từ 1962 cho đến khi về hưu 1997, là Nghiên cứu viên cao cấp, cán bộ quản lý cấp Vụ, Viện nhiều năm ở Bộ Xây dựng.

May mắn thay đổi định mệnh

Vào ngày 19 tháng 12, tôi nhận được giấy báo nhập học của Trường Đại học Nông nghiệp I. Giấy báo yêu cầu có mặt tại trường ngày 15-12 để làm thủ tục nhập học. Tôi rất hoang mang vì khi nhận được giấy báo thì đã quá thời hạn nhập trường, nếu xong thủ tục thì ra nhập học cũng đã chậm cả tuần. Tuy vậy vẫn kiên quyết làm thủ tục để được ra trường sớm nhất, những thứ còn thiếu thì xin bổ sung sau. Tôi lên xã xin xác nhận Giấy báo nhập học về muộn và làm gấp một số thủ tục để chiều Chủ nhật ngày 21-12 ra tàu đi Hà Nội.

Khi đó tôi cũng quen nhiều lần lên xã vì một năm qua được xã gọi đi khám tuyển nghĩa vụ quân sự mấy lần, lại được theo các bạn lên xã liên hoan nhập ngũ mấy lần nên các ông lãnh đạo xã đều biết tôi. Khi tôi đưa giấy báo nhập học để làm thủ tục thì các ông khen tôi giỏi, thi đỗ đại học. Cả xã năm ấy chỉ có 2 người đỗ đại học đều ở làng tôi. Ông Phó Chủ tịch Lê Đình Tụng (phụ trách công an) làm giấy cắt chuyển hộ khẩu cho tôi xong thì nói: “Anh năm ngoái cũng đã có giấy báo đi học Đại học Xây dựng hệ dự bị, nhưng xã quyết định không cử đi vì gia đình anh chưa có người đi nghĩa vụ quân sự. Nay anh đỗ Đại học Nông nghiệp I, xã đồng ý cử đi ngay”. Rồi ông Chủ tịch xã Lê Đình Hử ngồi cạnh đó nói thêm: “Học nông nghiệp đang rất cần cho quê hương, khi học xong có điều kiện phục vụ quê hương thì rất tốt”. Tôi giật mình biết mình đã mất đi một cơ hội thoát li năm trước để nay có được cơ hội này. Nhưng khi đó, quyết tâm là được thoát li, ngành nào cũng được – chứ đâu kịp nghĩ đến thua thiệt gì. Vả lại năm ngoái là đủ điểm học dự bị chứ chưa phải là điểm đỗ chính thức Đại học Xây dựng nên năm nay cũng không thể dùng giấy ấy để ra nhập học được! Một người trong phòng nói thêm ái ngại: “Bé nhỏ như trẻ chăn trâu mà đỗ đại học”! Đó lại là một nỗi lo khác: tôi chắc mới chỉ nặng 30kg, cao chừng 1m50. Ngày mai ra trường đại học mà trong lòng mang theo 2 nỗi lo lớn: một là, hôm nay ngày 20-12 mới chuyển khẩu khi Giấy báo nhập học hết hạn ngày 15-12; hai là, có đủ tiêu chuẩn sức khỏe để được vào học đại học không!

Có một giấc mơ đại học (kì 2)

Một năm “đóng nhiều vai”

Thế là tôi tốt nghiệp phổ thông, về với địa phương để chờ đợi. Chờ gì: đi học thì ít có hi vọng, nhưng đi bộ đội thì nhiều khả năng lắm.

Hồi đó ở làng thanh niên mới lớn đi bộ đội hết, ai đến tuổi còn ở nhà thì cứ như là một nỗi xấu hổ với lương tâm. Có một đơn vị bộ đội ở gần làng tôi tập hợp toàn các anh đào ngũ lại, mỗi sáng tập thể dục đều phải đồng thanh hô lớn: ai cũng như tôi thì mất nước! Nghe vậy lại càng thấy mình đến tuổi mà vẫn ở nhà thì chẳng ra gì…

Từ giữa năm 1974 tôi ở nhà với gia đình với vai nông dân như một lao động thanh niên mới lớn[1] và liên tục được gọi đi khám tuyển nghĩa vụ quân sự. Mỗi lần lại dăm ba thanh niên trong làng trúng tuyển, chỉ mỗi tôi trật lại – chỉ vì tôi vẫn chưa nặng được 30kg. Mấy lần được mời lên xã liên hoan đưa tiễn các bạn: một đĩa bánh nướng, bánh xốp, một ấm chè, bao thuốc, mấy lời phát biểu của cán bộ địa phương nghe đến quen cả giọng điệu…

Khoảng tháng 9-1974, tôi có gặp Nguyễn Chí Thanh và Nguyễn Duy Thuần lên Phúc Ấm chào gia đình ở trọ để đi học đại học[2]. Biết tôi không đỗ đại học, các bạn có vẻ buồn tiếc cho tôi. Tôi chia tay chúc các bạn may mắn học hành, các bạn thì mong tôi có cơ hội được học vì điều kiện học lực của tôi có thể làm được điều đó.

Có một giấc mơ đại học (kì 1)

Còn đó món “nợ đời” chưa trả được

Có một câu hỏi tưởng chừng dễ nhưng lại rất khó trả lời: “Ta chia tay tuổi thơ ở đâu, khi nào?” Tôi cũng đã nghĩ nhiều lần chuyện này và đến nay đành tạm cho là tôi có nhiều lần chia tay tuổi thơ. Chuyện dưới đây là một trong những lần chia tay ấy – chỉ là “một trong” vì có thể còn cái gì đó khác nữa – nhất là về khía cạnh ý nghĩ, tâm thức… Nhưng điều chắc chắn là về mặt hành động thì tôi chia tay với tuổi thơ tôi xảy ra ở LÀNG TÔI – Làng Phúc Ấm[1].

Những năm 1971-1972, chiến tranh ở Việt Nam vô cùng ác liệt. Mỹ đánh phá dự dội miền Bắc bằng B52 hủy diệt. Nhân lực ưu tiên cho cuộc chiến những năm đánh Mỹ lấy đi gần như tất cả sức trẻ các chàng trai mới lớn quê tôi – đi bộ đội là con đường duy nhất cho lũ “trai ngơ” và vào Thanh niên xung phong như một ưu tiên cho bọn “gái cớm”. Ôi cái tuổi 17-18 đẹp như trăng đang tròn, trong trắng thơ ngây bị cuộc chiến hút hết vào chốn đạn bom khói lửa!

Nói thật, đi bộ đội không hẳn là một mơ ước của tôi – cũng như rất nhiều người khác – nhưng với những gì tôi nhận thức được lúc bấy giờ thì đi bộ đội như một tất yếu trách nhiệm. Quê Thanh Hóa của tôi khi ấy động viên từ 17 tuổi cho nên có hàng nghìn học sinh chưa tốt nghiệp cấp III xếp sách vở lên đường đi chiến trường.

Nhân được đọc bài thơ “Ngủ chung”

Chuyện “ngủ riêng lâu rồi ông ơi”

Trong một chuyến du lịch nước ngoài, chúng tôi được đến một điểm du lịch nổi tiếng – là điểm đến mơ ước của rất nhiều người trong đời. Sáng dậy tôi hỏi vui anh bạn thân: Tối qua vợ chồng có “đánh dấu” kỉ niệm gì ở đây không vậy? Anh bạn nói nhỏ: Đi du lịch thì xếp ngủ chung phòng thôi chứ ở nhà ngủ riêng lâu rồi ông ơi. Tôi tự nhủ: thôi xong, họ đã không ngủ chung nữa rồi!

Chuyện “lí do ngáy to như sấm”

Một cô bạn vợ tôi nói đã bắt đầu cho “ông lão” 60 tuổi lên ngủ tầng 3, còn mình thì chiếm cứ phòng master ông bà đã ngủ chung bên nhau tầng 2. Thế là lại có một đôi không muốn ngủ chung. Tôi bảo vợ tôi là vì sao bạn ấy lại cho chồng “lên tầng” khi cả 2 mới vào độ tuổi 60? Vợ tôi bảo cô ấy nói ông ta ngủ ngáy như sấm ai mà chịu được! Ái chà, thì ra là có “lí do ngáy to như sấm”.

Có một ông tôi biết rất rõ – vốn dĩ cùng cơ quan, có nhiều lần đi công tác với nhau – thì nổi tiếng ngáy to, không ai dám ngủ chung phòng, thậm chí còn không muốn ở gần phòng của ông luôn. Khi chúng tôi hỏi vợ ông ta là làm sao bà chịu được khi hàng ngày ông bà ngủ với nhau. Bà ấy tỉnh queo trả lời: Ông ấy đi công tác là tôi không ngủ được vì ngủ chung với ông ấy nhiều năm nên nay nghiện tiếng ngáy ấy rồi! Lại một thái độ chuyện “lí do ngáy to như sấm”.

Ngủ chung rồi ngủ riêng, chuyện “thâm cung bí sử” từng nhà. Nghe dzậy chắc gì đã dzậy! Có lẽ mỗi nhà, mỗi người đều có cái rất riêng mang tính “đặc sản” của mỗi nhà, mỗi người.

Nhà tôi thì cũng có những chuyện quanh cái món ngủ chung – ngủ riêng, thậm chí cũng có khi “hội thảo” hẳn hoi. Mà tôi thích nhất món “hội thảo” vì xưa nay có vô vàn “hội thảo”, tranh cãi đủ mọi thứ trên đời nhưng chưa có hội thảo nào rút ra được một kết luận. Vì vốn dĩ “hội thảo” là không có kết luận dứt khoát nên món ngủ chung – ngủ riêng ở nhà tôi cho đến nay cũng chỉ mới dừng ở mức có thể tham khảo khi cần thiết!

Tôi vừa được đọc một tác phẩm “để đời” – bài thơ Ngủ chung – tác giả là một người thân của bạn tôi. Tôi rất thấm thía cái đơn giản mà thầm kín, vừa dí dỏm lại thâm thúy của bài thơ này. Khoái nhất là hai câu kết – thời tiết thì bản tính thay đổi: có nắng mưa, có bão gió, có lạnh, có nóng… mà cái thay đổi còn dữ dội gấp bội ở “thời tiết” buồng ngủ, thế mà vẫn cứ “kiên trì ngủ chung” mới là kết luận giá trị.

Bài thơ của tác giả T.H.B

Tôi ước gì mọi người đến cái tuổi tranh luận ngủ chung – ngủ riêng thì cứ tạm dừng ở dạng kết quả “hội thảo” chứ đừng vội đưa ra kết luận gì sớm!

 

Một trải nghiệm London thú vị

 

Đến thăm Anh quốc nhân chuyến đi du lịch kết hợp nghỉ ngơi gia đình, chúng tôi có được nhiều trải nghiệm quý giá. Riêng London, ngoài những điểm check-in nổi tiếng của Hoàng gia còn đi du thuyền sông Theme qua nhiều cây cầu, trải nghiệm tàu điện ngầm, bus Hop-on Hop-off… Đặc biệt hơn là còn được trải nghiệm "two legs on the boundary of two meridians at the Greenwich Observatory"[1], tận mắt thấy dòng người thực xếp hàng vào sân ga 9^3/4 (ga Chín và Ba phần tư) của phù thủy Hogwarts[2], đến ngôi nhà Newton từng sống[3] và nghĩa trang Heritage phía Tây London[4].

Tôi có một cảm giác rất lạ khi nhìn vào ngôi nhà 87 Jermyn St, London SW1Y 6JD. Mà Newton từng sống ở đó đầu Thế kỉ 18. Thầm nghĩ giá thế giới này không có Newton thì ngày nay loài người nhận thức thế giới và vũ trụ thế nào khi không có các định luật về vật lí học, thiên văn học do ông tìm ra. Từng được phong hiệp sĩ (sir) năm 1705, là nghị sĩ Hạ viện Anh 1689-1690[5] nhưng bộ não như Newton sao vẫn “sa vào cõi được thua” trên thị trường chứng khoán. Mà nghĩ lại nếu ông không “chơi chứng khoán” hồi đó thì làm sao giới tài chính có được câu nói nổi tiếng mọi thời đại “Tôi có thể tính toán được chuyển động của các vì sao, nhưng không thể nào hiểu được sự điên rồ (madness) của loài người.”[6]?

Sir Isaac Newton từng sống đầu Thế kỉ 18 tại  đây
(nay là 87 Jermyn St, London SW1Y 6JD)

Cha tôi – vị Tộc trưởng đời thứ 9 của Phúc Ấm Lê Hữu tộc (kì 4)

 Nhân ngày giỗ thứ 33 và năm sinh thứ 120 của cha tôi (Các tư liệu được trích tại Phúc Ấm Lê Hữu tộc tôi viết 2021)

 

6. Một số chuyện đáng nhớ

6.1 Chuyện ông đi đón dâu

Khi chịu tang bố, mẹ và vợ xong, qua mối lái[1] ông cưới bà Lê Thị Mỹ ở làng Bì, Cổ Định. Hôm đoàn đón dâu đến cây đa đầu làng Bì thì bị dân làng chặn lại và được yêu cầu trả lời một vế đối[2], nếu không đối lại được thì không cho vào làng đón dâu. Đây là tục có tính văn hóa có từ lâu ở quê. Làng Bì thuộc Cổ Định là làng cổ có từ thời Hùng Vương, Cổ Định có tới 24 tiến sĩ làm quan Triều đình, nổi tiếng là đất học xứ Thanh (xem thêm bài Làng Phúc Ấm). Vế đối ra là: "Cây đa làng Bì". Cái khó ở đây là kiểu chơi chữ khá oái ăm: "Bì" có nghĩa là da, tiếng địa phương gọi da là "đa" lại trùng tên cây đa - nơi cả đoàn đang đứng dưới bóng cây. Đoàn đón dâu không ai đối được, xin khất thì không cho nên bèn cử một người khỏe chạy về xin ý kiến các vị có học. Lúc này đã gần trưa mà đường thì xa (hai làng cách nhau khoảng 8 km). Người chạy về đến làng gặp được một số vị có học để xin ý kiến. May thay có ông anh rể họ[3] (là ông Nguyễn Hữu Quế, cha của ông Viên) giỏi chữ Hán nghĩ ngay ra vế đối và nói để người đó chạy vào xin dâu. Khi vào đến nơi đã quá trưa, đoàn đón dâu ngồi đợi dưới gốc đa mừng quá gọi làng ra nhận vế đối. Khi nghe vế đối: "Cái bụng xóm Phúc" người làng Bì đã vui vẻ chấp nhận ngay và khen vế đối chuẩn cả về thanh lẫn nghĩa đen, nghĩa chữ. Số là chữ Phúc (褔) còn có nghĩa (腹) là bụng. "Bì" đối với "Phúc": da đối với bụng (ruột), làng Bì mà đối với xóm Phúc là da đã bao được bụng, làng trùm lên xóm thì đã chuẩn mọi nhẽ. Cả hai họ hoan hỉ đón cô dâu từ làng "Bì - da" về xóm "Phúc - bụng" với điều bất ngờ thú vị của cả người đối, người trả lời như một câu chuyện nhân văn đáng nhớ trong cả hai làng. Nay ông Viên là người chứng kiến vẫn đang ở xóm Phúc còn luôn nhớ và kể chuyện này.

Cha tôi – vị Tộc trưởng đời thứ 9 của Phúc Ấm Lê Hữu tộc (kì 3)

 Nhân ngày giỗ thứ 33 và năm sinh thứ 120 của cha tôi (Các tư liệu được trích tại Phúc Ấm Lê Hữu tộc tôi viết 2021)

5. Giá trị di sản

5.1 Chứng kiến sự suy tàn và có tầm nhìn bảo tồn giá trị

Bối cảnh quê hương và sự tàn phá của văn hóa đã ảnh hưởng rất nghiêm trọng đến gia đình và Dòng họ. Việc duy trì và gìn giữ được những gì còn lại trước những phá phách nghiêm trọng khi đó ở quê thật là một điều thần kỳ may mắn nhờ số phận và tâm niệm ý thức.

- Các tác động trực tiếp: gia đình bị quy là địa chủ trong Cải cách ruộng đất và bị đấu tố tinh thần, sau sửa sai thành trung nông (lớp trên). Phải triệt phá đồ thờ[1] trong nhà để không bị tiếng lạc hậu, mê tín trong chính sách cải tạo xã hội cũ, xây dựng đời sống mới. Điều đặc biệt quan trọng là đã truyền được ý niệm, niềm tin cho con cháu qua khơi gợi ý thức, khuyến khích học hành, truyền khẩu các câu chuyện quan trọng.

Nhờ khéo léo và may mắn, việc đối xử của Tộc trưởng trong giai đoạn đó vẫn giữ được các giá trị đặc biệt: Từ đường Dòng họ với các kiến trúc cũ từ 1917 (tu tạo 1929 và 1937)[2]; Khu mộ gia đình và một số bia mộ quan trọng; Giữ được gia phả và một số chứng tích từ các đời trước để lại. Có thể nói cả đời ông chống chọi sự phá hoại, ngăn cản các mất mát và tìm cách lưu truyền các giá trị.

Cha tôi – vị Tộc trưởng đời thứ 9 của Phúc Ấm Lê Hữu tộc (kì 2)

 Nhân ngày giỗ thứ 33 và năm sinh thứ 120 của cha tôi (Các tư liệu được trích tại Phúc Ấm Lê Hữu tộc tôi viết 2021)

4. Vai trò phát triển gia đình, Dòng họ

4.1 Quan hệ và nhận thức xã hội

Ông là người kiên cường, bền bỉ vượt qua Thế kỷ XX đầy biến cố đau thương. Các đóng góp của ông đối với địa phương và cộng đồng cũng chỉ như mọi người khác lúc bấy giờ là chịu đựng gian khó, tích cực tham gia các hoạt động địa phương, đi dân công, góp ruộng đất, trâu bò vào HTX. Tuy nhiên, ông đã biết vươn lên tích cực học hỏi, tích lũy kiến, thức tìm ra con đường tự giải quyết các vấn đề cho gia đình và Dòng họ.

Ông một mặt gìn giữ, kế thừa truyền thống gia đình, Dòng họ nhưng mặt khác chống mê tín dị đoan (bói toán, lên đồng...), tích cực hưởng ứng trào lưu sống mới, tiến bộ. Những năm 1936-1938 ông đã đi đầu trong phong trào cắt bỏ búi tóc[1]. Sau năm 1950 ông sớm biết thực hành lối sống vệ sinh: ngủ có màn, nhà có tủ gạc-măng-giê (garde manger – tủ chạn bát đựng thức ăn), thực hành ăn chín uống sôi...

Bằng những may mắn và khôn khéo, ông đã tránh được những "trận đấu tố" đau thương, đã đấu tranh kiên trì và hợp lý để được sửa sai thành phần gia đình[2] trong Cải cách ruộng đất từ địa chủ (loại 3) thành phú nông, rồi thành trung nông lớp trên để bảo đảm "sự trong sạch" chính trị cho gia đình và là con đường phát triển cho con cái.

Cha tôi – vị Tộc trưởng đời thứ 9 của Phúc Ấm Lê Hữu tộc (kì 1)

Nhân ngày giỗ thứ 33 và năm sinh thứ 120 của cha tôi (Các tư liệu được trích tại Phúc Ấm Lê Hữu tộc tôi viết 2021)

1. Thông tin trang phả

1.1 Nguyên văn

Ảnh chụp trang phả Phúc Ấm Lê Hữu tộc
Bản viết năm 1939

1.2 Dịch nghĩa

Vị Tộc trưởng Đời Thứ 9 là Lê Hữu Nhạn, sinh năm Ất Tỵ.

Vợ tên là Lê Thị Chi, sinh năm Kỷ Dậu, giỗ 6-Giêng.

Con trai: Lê Hữu Đồ, sinh ngày 17-3 năm Ất Hợi.

Vợ thứ là Lê Thị Mỡi.

 đang hoàn thành