Làng Phúc Ấm - Một số giai thoại liên quan (Bài 3)

1. "Roọc Đồng Pho, Chùa Phúc Ấm"

Đồng Pho là lỵ sở mấy trăm năm của Cửu Chân, Ái Châu, là kinh đô một thời của "Hoàng đế" Lê Ngọc hẳn phải nổi tiếng là nơi có nhiều công trình kiến trúc quan trọng như thành lũy, trại lính, trại ngựa, chợ, chùa chiền, danh thắng... Về mặt địa hình, đây chắc chắn phải là nơi cao ráo có địa thế rộng rãi và nhất định phải có ưu thế về công - thủ, lưu thông và tập hợp quần cư đông đúc.

Tuy nhiên, do vị trí sát sông Gốm nên cũng như các làng xung quanh (Phúc Ấm, Đồng Xá, Trúc Chuẩn, Hữu Bộc...), Đồng Pho có nhiều vùng đất trũng gọi là roọc (rộc hay dộc) và vì Đồng Pho nhiều roọc nên mới được coi là một đặc trưng của địa phương.

Ở Đồng Pho có chùa Phúc Hưng, tuy nhiên, chùa Phúc Hưng mới có từ Thế kỷ XVII, như vậy sau khi lỵ sở từ Đông Phố từ Thế kỷ XI chuyển về Duy Trinh (Hậu Lộc ngày nay), những chùa chiền cổ ở đây hoặc cũng được chuyển theo hoặc chuyển thành phế tích khi Lê Ngọc bị sát hại (Thế kỷ VII).

Chúng tôi nghĩ rằng làng Phúc Ấm có 2 chùa, nhưng một làng mà có tới 2 chùa thờ Phật cách nhau không đầy 500 m thì chắc phải là đặc trưng quan trọng của làng. Việc lấy 2 đặc trưng của 2 làng làm đơn vị so sánh (cách làm nổi bật trong giai thoại) cho thấy ngụ ý lấy số nhiều hơn, rất nhiều... của nơi này so với nơi khác. Trong dân gian đây là nghệ thuật ẩn dụ truyền miệng kiểu vè sống mãi trong dân nhằm nhấn mạnh tính địa phương đặc trưng.

Một địa danh lỵ sở thuộc chính quyền trực thuộc nhà nước, là Kinh đô nổi dậy của vị Thái thú dũng cảm sao lại không lấy di sản lớn để so sánh mà lại lấy rộc? Rất có thể giai thoại trên xuất hiện sau này khi Đồng Pho đã không còn những chùa thời còn là Kinh đô. Từ khi Lê Ngọc chết (năm 618) cho đến 1029 mới đổi lỵ sở, lẽ nào Đồng Pho lại ít chùa hơn Phúc Ấm? Trước khi Đồng Pho có chùa Phúc Hưng (Thế kỷ XVII) thì Phúc Ấm khi đó đã có 2 chùa? Vậy làng Phúc Ấm có tự bao giờ và chùa ở Phúc Ấm được xây từ năm nào?

2. "Đồng Pho Phúc Ấm Đại Từ, Gặp 3 làng ấy thì từ mặt ra"

Câu này nổi tiếng trong dân gian vùng Nông Cống, Đông Sơn xưa. Cách hiểu câu này cũng có thể hiểu theo nhiều cách khác nhau. Theo quan điểm cá nhân, có thể trao đổi trên 2 mặt sau đây:

Quan điểm "kiềng" mặt

Chữ "từ mặt" mang nghĩa khó chơi, khó hợp tác,... là cách hiểu phổ biến, cho là 3 làng không chơi được, do tính ngỗ nghịch, thái độ tránh xa cho yên ổn, để không bị bắt nạt, ức hiếp...

Vị trí 3 làng này như 3 đỉnh của một tam giác cân. Đáy tam giác là Đồng Pho ở phía Bắc và Phúc Ấm ở phía Nam. Đỉnh tam giác là Đại Từ cách Đồng Pho và Phúc Ấm chừng 4km. Trong tam giác ấy còn nhiều làng lớn khác như Ngọc Lậu, Cẩm Nga, Mục Nhuận... Rõ ràng đây không hẳn là 3 làng lớn nhất vùng.

Đồng Pho là làng cổ có giá trị "Kinh đô" thì đương nhiên về hình ảnh có những tác động lớn đến xung quanh, còn Đại Từ là một làng thuộc Doãn Xá. Thời Doãn Xá (thế kỷ XIV), làng Đại Từ thuộc đất lập ấp của họ Doãn. Rất có thể là một số cư dân ở đây cũng chính là người được cấp khi đó (chế độ nô lệ thời Trần) cho Doãn Bang Hiến. Cũng có thể họ là quân lính của vị quan Thượng thư. Nếu vậy họ tất từ xa đến, lại có nguồn gốc quân sự thì việc lập làng Đại Từ phải có tính "giang hồ" kiêu binh... lập địa danh mới sinh sống. Với tính cách ấy, nên "từ mặt" họ có lý do chính đáng.

Vậy Làng Phúc Ấm dựa vào đâu trong quan hệ với 3 làng ở quan điểm này khi vị thế Đồng Pho và Đại Từ rất đáng nể?

Quan điểm kính nể

Đây là quan điểm được cho là ít phổ biến, nhưng tôi thiên về quan điểm này bởi chữ "từ mặt" được hiểu là họ tự thấy mình kém hơn, sự "từ mặt ra" do không đủ sức "chơi" với họ.

Lại phân tích tiếp tính cách người Đồng Pho, rõ ràng điều kiện phát triển ở lỵ sở nhất định tạo ra những người giỏi, người giàu, có thế lực. Đại Từ nếu xét theo nghĩa làng ở đây có 2 giả thuyết: i/ Giả thuyết 1: Họ là dân nhập cư đến thời Doãn Bang Hiến (như đã nói ở trên); ii/ Giả thuyết 2: Họ là dân làng cũ, nhưng bị bán nô lệ cho Doãn Xá trong cơ chế cống đất. Ở giả thuyết 1, nếu họ từ nơi khác đến nhất định sẽ phải đoàn kết nhất trí để làm ăn, sinh sống, vì thế cố kết thống nhất thành một khối và vị thế đồng sức, đồng lòng khi giải quyết các va chạm xã hội. Đó là lợi thế mà các làng khác không có nên họ được kính nể! Còn ở giả thuyết 2 khi họ là làng gốc nhưng bị ép giao ruộng đất cho Doãn Xá chắc chắn là bị va chạm về quyền lợi đất đai, cư trú... với nhà quan lớn. Các xung đột bảo vệ quyền lợi này tạo ra sức mạnh của làng và gây ra sự kính nể cho làng khác.

Vậy làng Phúc Ấm khi đó thì sao? Theo tôi, làng Phúc Ấm cũng có những thế mạnh ngang hàng với 2 làng trên theo nghĩa này. Phúc Ấm cũng được coi là đất học, nhiều người có lý lẽ, có sức thuyết phục. Tất nhiên khi có học, họ sẽ bang giao rộng. Mặt khác đây cũng là nơi có nhiều ruộng đất, nhiều nhà giàu nên có điều kiện kinh tế trong việc tạo ra sức mạnh ở cửa trên để các làng khác phải kính nể. Đó là chưa kể trong quan hệ quyền lực, khi làng có nhiều nhà giàu, có học, có lý lẽ thì thường sẽ có những người tham gia chính quyền. Chính vì thế nên có điều kiện phát huy các giá trị kính nể như tài giỏi, năng động, mạnh mẽ, đoàn kết thành một khối khi quan hệ với các làng khác.

Rõ ràng câu này mang nghĩa kính nể thì hợp lý hơn nghĩa nghịch ngỗ, thiếu văn hóa. Sau này, có người cho rằng thời "giặc" Văn Thân[1], 3 làng này đoàn kết nên "giặc" không làm gì được... Đây cũng là cách giải thích cho giai thoại trên, nhưng điểm quan trọng vẫn là cơ sở nào để Phúc Ấm tạo ra được điều kiện chống "giặc", bảo vệ làng mà các làng khác không chống lại được?

3. "Một sào Phúc Ấm bằng 3 sào Trúc Chuẩn"

Câu này tôi đọc được trong sổ tay viết văn của Tô Hoài khi ông tham gia Cải cách ruộng đất ở Trúc Chuẩn. Ghi chép của ông để nói về kinh nghiệm viết văn. Theo tôi ở đây chỉ thuần túy về kinh tế: Làng Trúc Chuẩn sát sông Gốm (như Đồng Xá, Đồng Pho...) nên mùa màng thất bát rủi ro nhiều hơn so với Phúc Ấm (do ở xa sông hơn và có đường Cửa Rộc chắn ngang hạn chế lụt lội). Làng không chỉ có nhiều ruộng đất mà còn có đất tốt, điều kiện canh tác thuận lợi hơn nên giàu có hơn. Từ sau 1928, nông giang tưới nhờ đập Bái Thượng của người Pháp càng làm cho Phúc Ấm có điều kiện canh tác tốt hơn khi tưới tiêu dễ dàng hơn các cánh đồng làng khác, nhất là Trúc Chuẩn.

 

---

[1] Xem Phong trào Văn Thân (1864) chủ yếu ở Nghệ An, Hà Tĩnh. Ở Thanh Hóa thì phong trào có thể bị lợi dụng để gây bạo động mất trật tự ở một số địa phương (nên gọi là "giặc Văn Thân") khi vào những năm thoái trào.