Chuyện quê hồi ấy: En-giê-hát...

Khi tôi còn bé tí, chưa đi học, đã nghe cha tôi kể chuyện về phong trào bình dân học vụ những năm mới hoà bình (1954-1955). Thanh Hoá khi là vùng tự do những năm 1950-1954 (là căn cứ địa của cuộc kháng chiến chống Pháp 46-54). Sau khi hoà bình, nghe theo lời Bác Hồ về chống giặc dốt, phong trào bình dân học vụ rất phát triển và chỉ trong một thời gian ngắn, số người biết chữ (người lớn) tăng vọt. Đây là phong trào rất thiết thực để nâng cao dân trí và truyền bá chữ quốc ngữ thay cho chữ Nôm còn thịnh hành ở địa phương lúc bấy giờ. Tuy nhiên, do không khai thác ưu thế đó nên nhiều người tái mù trở lại sau rất nhiều năm không dùng chữ sau này.

Cha tôi kể rằng khi đó mọi người đều phải học thì mới được tham gia các hoạt động ở địa phương. Mọi người lấy nong, nia, dần, sàng, bất kỳ công cụ sản xuất gì cũng đều viết chữ lên đó để vừa làm vừa học. Chữ được viết lên tường, lên cổng, lên cả lưng trâu... để vừa đi cày vừa học.

Người ta nghĩ ra nhiều cách học sáng tạo: chẳng hạn ở cổng chợ có bàn kiểm tra, ai đọc được thì vào chợ, ai không đọc được thì phải ở ngoài. Và vì thế cũng phát sinh nhiều chuyện cười...

- Có người nói là ở nhà tôi đọc được hết, nhưng do chữ làng tôi khác nên ở đây không phải chữ làng tôi, tôi không đọc được...

- Ở nhà tôi học thuộc rồi, nhưng đi đường mải lo nghĩ chuyện cày cấy nên quên hết, cho tôi nợ để khi mua, bán xong tôi nhớ lại và đọc giả các ông...

- Ở nhà tôi học xong lại gửi hết cho chồng giữ nên phải đợi chồng tôi trả lại tôi mới đọc được. Sáng nay chồng tôi được gọi đi dân công...

- Tôi viết ở quạt mo, hôm nay đi chợ quên quạt ở nhà nên không đọc được...

... Các cách sáng tạo đó đã làm cho mọi người học quốc ngữ rất nhanh chóng, góp phần tạo tinh thần lạc quan và góp sức thực hiện tốt các chính sách nhà nước.

Có một chuyện tôi không bao giờ quên là cha tôi kể về ông Du, một ông vui tính trong làng. Ông Du học vần nhưng chỉ biết ghép vần en-giê-hát (ngh). Mỗi khi bắt đầu đánh vần chữ gì, ông đều en-giê-hát: ngủ là en-giê-hát u-ngu-hỏi-ngủ; học là en-giê-hát-o-ho-xê-hoc-nặng-học, Du (tên ông) là en-giê-hát-u-du; rượu là en-giê-hát-ư-rư-ơ-rơ-u-rươu-nặng-rượu... 

Tất cả đề bắt đầu bằng en-giê-hát... nên ông còn được dân làng gọi vui là ông En-Giê-Hát.