Làng Phúc Ấm trong quan hệ lâu dài với cộng đồng địa phương (Bài 2)

1. Làng Phúc Ấm trong tư liệu địa danh hành chính

Để thấy rõ hơn địa danh làng Phúc Ấm, chúng tôi trước hết điểm qua danh xưng có tính chất hành chính địa phương, từ đó có cơ sở để xác định mối quan hệ với những địa phương khác và tập trung phân tích quan hệ giữa làng với những địa danh quan trọng trong phạm vi bán kính 10km nhằm nêu lên những giả thuyết có cơ sở về địa danh làng Phúc Ấm.

1.1 Danh xưng Thanh Hóa

Thanh Hóa là nơi sinh sống của người Việt cổ từ 6000 năm trước. Cuộc khảo cổ học 1926 của người Pháp tại Đa Bút (xã Vĩnh Tân, Vĩnh Lộc ngày nay) đã khẳng định văn hóa Đa Bút[1] thuộc thời với văn hóa Hòa Bình. Còn cuộc khảo cổ học của người Pháp năm 1924 tại Đông Sơn[2] cho thấy Văn hóa Đông Sơn xuất hiện từ Thế kỷ VII trước CN cho đến Thế kỷ I và II sau CN.

Thời dựng nước: Thanh Hóa thuộc Bộ Cửu Chân[3] của nước Văn Lang (tương đương Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay).

Thời Bắc thuộc[4] (từ 179 trước CN cho đến năm 938): Thời nhà Hán, đây là đất thuộc quận Cửu Chân. Thời Tam Quốc, Đông Ngô trực tiếp cai trị và chia quận Cửu Chân thành 2 là Cửu Chân (gồm Thanh Hóa và một phần Ninh Bình ngày nay) và Cửu Đức (Nghệ An và Hà Tĩnh). Thời Nhà Lương gọi quận Cửu Chân thành quận Ái Châu, nhưng sang thời nhà Tùy thì lại đổi Ái Châu thành Cửu Chân. Nhà Đường (năm 622) đổi Cửu Chân thành Ái Châu Cửu Chân quận, năm 742 lại đổi thành Cửu Chân. Sang đời Nhà Nguyên (năm 758) lại gọi là Ái Châu.

Thời quân chủ[5] (939-1945): Nhà Đinh và Tiền Lê gọi Thanh Hóa là đạo Ái Châu. Đến đời Lý (năm 1029) đổi thành Phủ Thanh Hóa. Đây là danh xưng Thanh Hóa đầu tiên trong lịch sử được ngành văn hóa tỉnh Thanh Hóa xác nhận. Tuy vậy, năm 1397 thời Trần, phủ Thanh Hóa được đổi thành Trấn Thanh Đô, năm 1430 nhà Hồ gọi là Phủ Thiên Xương. Những năm thuộc nhà Minh cai trị thì tên Thiên Xương lại đổi thành Thanh Hóa. Thời Hậu Lê, năm 1428, Lê Lợi chia đất nước thành 5 đạo thì Thanh Hóa thuộc Hải Tây đạo. Năm 1466, Lê Thánh Tông gọi là Thừa Tuyên Thanh Hóa. Đến năm Hồng Đức 21 (1490) đổi thành xứ Thanh Hoa. Thời Gia Long (1802) gọi là Trấn Thanh Hoa, đến Thiệu Trị năm thứ 1 (1841) đổi Thanh Hoa thành Thanh Hóa (do kị húy Hoàng Thái hậu Hồ Thị Hoa) và từ đó Thanh Hóa không thay đổi tên cho đến ngày nay.

Mặc dù nhiều thay đổi nhưng tên Cửu Chân, Ái Châu hay Thanh Hóa luôn là đơn vị hành chính trực thuộc nhà nước (như đơn vị tỉnh ngày nay). Chính vì thế, đây là vùng đất luôn có nhiều ảnh hưởng quan trọng đến vận mệnh đất nước mọi thời đại.

1.2 Danh xưng Đông Sơn

Thời Nhà Hán, Đông Sơn là vùng đất thuộc huyện Tư Phố (phần phía bắc huyện) và huyện Cư Phong (phần phía nam huyện). Thời nhà Đường, năm 622 chia Ái Châu thành 4 huyện, Tư Phố (có thể) khi đó thuộc huyện Cửu Chân. Thời quân chủ, khi nhà Trần gọi Thanh Hóa là Trấn Thanh Đô (1397) thì bắt đầu có tên huyện Đông Sơn. Năm 1419, nhà Minh nhập huyện Đông Sơn vào huyện Cổ Đằng. Thời Hậu Lê, năm 1435, Đông Sơn thuộc phủ Thiệu Thiên. Thời Nguyễn, huyện Đông Sơn thuộc phủ Thiệu Hóa (khi đó đổi Thiệu Thiên thành Thiệu Hóa). Như vậy danh xưng Đông Sơn có thể có từ thời nhà Trần (1397). Tuy nhiên, dưới tên Tư Phố và Cư Phong, đất Đông Sơn đã có từ những năm đầu Bắc thuộc[6].

1.3 Các cấp hành chính trực tiếp của làng Phúc Ấm trong lịch sử

Rất tiếc chúng tôi chưa có điều kiện khảo cứu chi tiết làng Phúc Ấm có từ bao giờ và các đơn vị hành chính quản lý trực tiếp làng trước thời Nguyễn.

Thời Gia Long, huyện Đông Sơn thuộc phủ Thiệu Hóa có 6 tổng với 145 xã, thôn, trang, vạn, gia, giáp, sở, phường (nghĩa là các đơn vị hành chính dưới tổng, tên gọi chưa được thống nhất). Các xã, thôn, làng... đó thuộc Đông Yên, Đông Thịnh, Đông Anh ngày nay khi đó thuộc tổng Lê Nguyễn (thời Gia Long), tổng Thanh Hoa (từ thời Minh Mạng 1824 cho đến 1886) và từ 1887 - 1945 gọi là tổng Tuyên Hóa[7].

Sau Cách mạng Tháng 8 -1945, 7 tổng của Đông Sơn được chia thành 22 xã thì Đông Yên khi đó gọi là xã Vạn Thắng. Năm 1948, xã Vạn Thắng đổi thành Đông Yên cho đến ngày nay. Đông Yên gồm Cẩm Nga, Trường Lai, Mục Nhuận, Doãn Xá, Trung Hàng, Phúc Ấm và làng Bằng[8].

2. Làng Phúc Ấm thuộc vùng văn hóa lâu đời

Năm 1981, các công trình khảo cổ học tại Đông Yên - Đông Hòa[9] đã công bố nhiều di tích quan trọng: tại di chỉ Đông Hòa phát hiện trống đồng Đông Hòa 1 và Đông Hòa 2, tại di tích Cồn Sồng, Bãi Phủ, Cồn Trôi đều có các chứng cứ liên quan đến thời kỳ văn hóa Đông Sơn (Thế kỷ 7 trước CN đến thế kỷ I và II sau CN). Các di chỉ này chỉ cách làng Phúc Ấm khoảng 2km.

3. Làng Phúc Ấm trong quan hệ với những địa danh nổi tiếng trong vùng

Các tên làng nổi tiếng xứ Thanh quanh vùng là Cổ Định, Cổ Bôn, Đồng Pho, Trường Xuân, Doãn Xá, Đồng Xá, Ngọc Lậu, Đại Từ, Mục Nhuận, Phúc Ấm,... Dưới đây là một số điểm có liên quan làng Phúc Ấm.

3.1 Cổ Định - Ngàn Nưa lịch sử

Cổ Định - Ngàn Nưa[10] là nơi cư trú lâu đời của người Việt, cách làng Phúc Ấm khoảng 7km. Làng Cổ Định sát chân núi Nưa (Na Sơn) nay thuộc Thị trấn Nưa là nơi phát tích cuộc khởi nghĩa của Triệu Thị Trinh (năm 248) đánh quân Đông Ngô[11]. Cổ Định là nơi phát tích của nhiều dòng họ nổi tiếng: Doãn, Hứa, Lê Bật, Trịnh, Nguyễn, Hoàng, Phan, Ngô... Đây là địa danh được cho là có từ thời vua Hùng dựng nước với tên Chạ kẻ Nưa (dưới chân Ngàn Nưa). Các thời Hán, Tùy, Đường có tên Cà Ná giáp, thời Lý, Trần đổi thành Cổ Na. Thời Lê Sơ, Lê Thái Tổ đổi thành Cổ Ninh, sau đó Cổ Ninh đổi thành Cổ Định thời Lê Trung Hưng (để tranh tên húy vua Lê Ninh tức Lê Trung Tông).

Cổ Định có nhiều danh nhân văn hóa nổi tiếng. Thời phong kiến có 24 vị tiến sĩ, trong đó có 4 vị lãnh việc đi sứ sang Trung Quốc, đem lại nhiều kết quả tốt đẹp cho Việt Nam. (Doãn Anh Khai đi sứ thời nhà Tống, Doãn Tử Tư đi sứ thời nhà Tống, Doãn Bang Hiến đi sứ thời nhà Nguyên, Lê Bật Tứ đi sứ thời nhà Minh). Ở đây còn có Doãn Nỗ (chắt nội Doãn Bang Hiến) là khai quốc công thần thời Lam Sơn... Cổ Định (nay là Thị trấn Nưa) có rất nhiều di tích cổ xưa thể hiện danh tiếng ngôi làng cổ Việt Nam với nhiều tên đất, tên người huyền thoại trong suốt hơn 1000 năm qua.

3.2 Đồng Pho và Kinh đô Trường Xuân

Đồng Pho xưa có tên là Đông Phố, là lỵ sở hành chính của quận Cửu Chân, nay là xã Đông Hòa, Đông Sơn (cách làng Phúc Ấm chưa đến 2km).

Từ năm 420, Quận Cửu Chân lấy Đông Phố làm lỵ sở hành chính. Di chỉ khảo cổ 1981 (như trên đã nói trên) cho thấy đây là nơi có người cư trú từ thời văn hóa Đông Sơn. Đến Thời Lý, lỵ sở của Cửu Chân, Ái Châu trước từ Đông Phố được chuyển về Duy Trinh[12] (nay thuộc Văn Lộc, Mỹ Lộc, Thiên Lộc của Hậu Lộc). Như vậy Đông Phố là trung tâm hành chính của Cửu Chân, Ái Châu trong suốt hơn 600 năm, từ 420 - 1029.

Kinh đô Trường Xuân (608-618) và "Hoàng đế" Lê Ngọc: Trường Xuân nay thuộc Đông Ninh, Đông Sơn, cách làng Phúc Ấm khoảng 6km. Lê Ngọc[13] (còn gọi là Lê Cốc) là Thái thú quận Nhật Nam (tương ứng Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay), sau đó nhà Tùy đổi thành quận Cửu Chân. Khi nhà Đường thay thế nhà Tùy, Lê Ngọc không thuần phục đã nổi dậy tự quản quận Cửu Chân chống nhà Đường. Năm 608, Lê Ngọc đóng đô ở Đông Phố gọi là Kinh đô Trường Xuân (gồm cả Đông Ninh và Đông Hòa ngày nay). Tại Đông Hòa vẫn còn nhiều di tích dấu vết Kinh thành Trường Xuân thời Lê Ngọc. Đến 618 cuộc nổi dậy bị nhà Đường tiêu diệt, Lê Ngọc và 4 con (3 trai 1 gái) bị tử nạn. Nay ở làng Trường Xuân (Đông Ninh)[14] còn lưu giữ 2 sắc phong triều đình thời Lê Trung Hưng (Cảnh Hưng năm thứ 1, 1740) gọi Lê Ngọc là "Hoàng đế" có công Hộ quốc tý dân (giúp nước che chở cho dân). Gần đây người ta còn tìm thấy bia đá cổ nhất Việt Nam[15]: Bia Trường Xuân có chữ "Đại Tùy Bải An Đạo Trương Chi Vi Văn". Lê Ngọc và 4 con ông được thờ nhiều nơi quanh vùng, nhất là Đông Ninh, Đông Hòa, Đông Phú và Cổ Định (Cổ Định là nơi con trai út của ông bị thương và chết tại đây) và nhiều nơi ở huyện Nông Cống.

3.3 Doãn Xá và Thượng thư Doãn Bang Hiến

Doãn Xá (nơi cư trú của người họ Doãn) gồm Ngọc Lậu, Đà Ninh, Đại Từ (thuộc Đông Thịnh), Nhuệ Sâm (nay thuộc Thị trấn Rừng Thông), làng Doãn (thuộc Đông Yên), thôn Thiều (thuộc Đông Văn) là đất phong ấp cho Doãn Bang Hiến[16] khi ông có công trong đi sứ nhà Nguyên. Doãn Bang Hiến (1272-1322) (dân còn gọi ông là Bang Hài) người làng Cổ Định, đỗ tiến sĩ năm 1304, Thượng thư Bộ Lại năm 1314, Thượng thư Bộ Hình năm 1322 và đi sứ năm 1322. Khi đi sứ nhà Nguyên, ông đòi được đất đai tranh chấp, trên đường về ông mất. Vua Trần Anh Tông ban cho ông 100 mẫu đất (mẫu Trung bộ, khoảng 0,5km²) để lập ấp Doãn Xá. Con trai ông là Doãn Định (1312-1363) là Giám sát ngự sử, chắt nội ông là Doãn Nỗ, khai quốc công thần thời khởi nghĩa Lam Sơn (như đã nói ở trên). Làng Phúc Ấm cách Doãn Xá khoảng 5 – 7km, nhưng Phúc Ấm cùng với làng Doãn là các đơn vị làng thuộc xã Đông Yên trước 1954.

3.4 Những địa danh nổi tiếng khác

Các địa danh nổi tiếng luôn gắn với những con người và dấu ấn mang tính lịch sử của hiền tài phát sinh được vinh danh và thờ phụng.

a/ Làng Cổ Bôn[17] (cách làng Phúc Ấm gần 10km)

Thời phong kiến, làng Cổ Bôn có tới 7 vị đỗ tiến sĩ được tạc bia ở Văn Miếu Quốc Tử Giám, trong đó tiêu biểu nhất là Nho thần Nguyễn Văn Nghi, Đệ nhất Giáp chế khoa, khoa thi năm Giáp Dần (1554), được phong tặng là Tuyên Lực Công Thần, là thầy dạy của 2 vị vua: Lê Anh Tông và Lê Thế Tông. Làng Cổ Bôn còn nhiều dòng họ lớn và sản sinh ra nhiều “nhân kiệt” như họ Thiều, Cao, Lê Khả, Lưu, La... góp phần làm cho vùng này trở thành “đất học” của xứ Thanh.

b/ Các làng Cẩm Nga, Mục Nhuận, Trường Lai, Doãn Xá, Trung Hàng, Trùa Tra và Làng Bằng cùng Phúc Ấm xưa đều thuộc tổng Lê Nguyễn[18] (sau đổi thành tổng Tuyên Hóa) và từ 1953 là các đơn vị thuộc xã Đông Yên. Ở đây có di tích Cồn Trôi (thuộc Văn hóa Đông Sơn Thế kỷ VII trước CN đến Thế kỷ I và II sau CN), có chứng cứ thời Trần (Doãn Xá), có đền thờ Nguyễn Nhữ Soạn, Lê Ngân, Phạm Cuống là các vị khai quốc công thần thời khởi nghĩa Lam Sơn. Rõ ràng chứng cứ người Việt cách đây 2000 năm và các chứng cứ thời Trần, thời Lê Sơ phải chăng là các khẳng định cư trú, lập làng và phát triển của Phúc Ấm cùng các làng trên.

c/ Các làng Ngọc Lậu, Đại Từ... (nay thuộc Đông Thịnh[19]) cách Phúc Ấm 5km là những làng có chứng cứ thời Trần (liên quan đến Doãn Bang Hiến).

d/ Làng Hoàng Lạp (nay thuộc Đông Phú[20]) có Nghè thờ Thần hoàng lập làng là con trai thứ của Lê Ngọc, chứng cứ lập làng từ Thế kỷ VII.

e/ Các làng Minh, Phú, Hiền, Thư, Bình, Chính, Thượng, Tự, Cựu, Đại, Tân, Hòa là 12 làng cổ của quận lỵ Đông Phố (Đồng Pho) nay thuộc Đông Hòa[21], cùng các làng Hữu Bộc, Trường Xuân... (nay thuộc Đông Ninh[22]) từng nổi tiếng từ Thế kỷ V và Thời Lê Ngọc Thế kỷ VII. Đông Hòa còn 3 di chỉ khảo cổ khẳng định Văn hóa Đông Sơn, có đền thờ Lê Ngọc. Đông Ninh còn đền thờ Nguyễn Chích, Lê Lan – Lê Lệnh (khai quốc công thần thời khởi nghĩa Lam Sơn)

g/ Thành Hoàng Nghiêu[23] (nay thuộc xã Đông Nam, Đông Sơn) cách Phúc Ấm 6km là di tích lịch sử từ Thế kỷ XV của Nguyễn Chích.

Như vậy, trong bán kính cách làng 10km có mật độ di tích, huyền tích... dày đặc, liên quan chặt chẽ trong không gian cộng đồng làng quê. Điều đó càng khẳng định các ảnh hưởng của lịch sử đến sự hình thành, tồn tại và phát triển của làng Phúc Ấm.

 

---

[1] Văn hóa Đa Bút: nền văn hóa Việt Nam ở sơ kỳ thời đại đồ đá mới có niên đại sau các nền văn hóa Hòa Bình và Bắc Sơn, cách đây từ 5000 đến 6000 năm. Không gian của văn hóa Đa Bút là dải đất nằm từ hữu ngạn sông Đáy đến tả ngạn sông Mã thuộc các tỉnh Ninh Bình và Thanh Hóa ngày nay. Xem tại trang website

https://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_%C4%90a_B%C3%BAt (truy cập ngày 1-8-2021).

[2] Văn hóa Đông Sơn: nền văn hóa cổ xuất hiện vào khoảng 800 năm trước công nguyên, tồn tại ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam và Bắc Trung bộ Việt Nam. Truy cập ngày 1-8-2021 tại website

https://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n

[3] Xem tại website https://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%ADu_Ch%C3%A2n (truy cập ngày 25-7-2021).

[4] Lịch sử hành chính Thanh Hóa, truy cập ngày 5-5-2021 tại website

https://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Thanh_H%C3%B3a.

[5] Lịch sử hành chính Thanh Hóa, truy cập ngày 5-5-2021 tại website

https://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Thanh_H%C3%B3a

[6] Huyện Đông Sơn, Thanh Hóa, xem https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n (truy cập ngày 25-5-2021).

[7] Theo Nguyễn Văn Nhật (chủ biên): Địa chí huyện Đông Sơn. NXB Khoa học – Xã hội 2006 và xem https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n (truy cập ngày 25-5-2021).

[8] Xã Đông Yên, Đông Sơn, truy cập ngày 25-5-2021 tại website

https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Y%C3%AAn,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n

[9] Theo https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Y%C3%AAn,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n và https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%C3%B2a,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n (truy cập ngày 25-5-2021).

[10] Xem https://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0a_(th%E1%BB%8B_tr%E1%BA%A5n) ngày 30-5-2021.

[11] Xem https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%C3%B2a,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n ngày 30-5-2021.

[12] Xem http://donghoa.dongson.gov.vn/web/trang-chu/tong-quan/lich-su-hinh-thanh (truy cập ngày 30-5-2021).

[13] Cuộc khởi nghĩa Lê Ngọc, truy cập ngày 30-5-2021 tại website

https://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc.

[14] Xem Đông Ninh, Đông Sơn tại website (truy cập ngày 25-4-2021) https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ninh,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n

[15] Xem https://baotanglichsu.vn/vi/Articles/1002/28148/bia-truong-xuan.html (truy cập ngày 20-11-2021).

[16] Doãn Bang Hiến: xem tại https://vi.wikipedia.org/wiki/Do%C3%A3n_Bang_Hi%E1%BA%BFn (truy cập ngày 30-4-2021).

[17] Xem tại website https://baothanhhoa.vn/van-hoa-giai-tri/lang-co-bon-lang-khoa-bang/91551.htm và https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Thanh,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n (truy cập ngày 25-5-2021).

[18] Truy cập ngày 2-8-2021 tại https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Y%C3%AAn,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n

[19] Xem tại https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Th%E1%BB%8Bnh (truy cập ngày 2-8-2021).

[20] Truy cập ngày 2-8-2021 tại https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ph%C3%BA,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n 

[21] Truy cập ngày 2-8-2021 tại https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%C3%B2a,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n

[22] Xem tại https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ninh,_%C4%90%C3%B4ng_S%C6%A1n (truy cập ngày 2-8-2021).

[23] Xem tại https://daibieunhandan.vn/thanh-luy-hoang-nghieu-va-anh-hung-nguyen-chich-338219 (truy cập ngày 2-8-2021).